આકાશદર્શનનાં અંધારાં-અજવાળાં

ભારત સરકારે લડાખમાં ભારતના સૌથી ઊંચા તથા છેવાડાના આન્લે નામના વિસ્તારને અંધારિયું અભયારણ્ય અર્થાત્ ‘ડાર્ક સ્કાય રિઝર્વ’ જાહેર કરીને દેશભરના ખગોળપ્રેમીઓનાં હૃદયમાં દિવાળી ટાણે હરખના દીવડા પ્રગટાવ્યા છે. આજે રાત્રે આકાશમાં ગ્રહ-તારા, નક્ષત્રો, નિહારિકા ને આકાશગંગાનાં દર્શન શહેરોની ચમકતી રોશનીએ દુર્લભ બનાવ્યાં છે ત્યારે ખગોળશોખીનો આન્લ જેવા સ્થળે ધસારો કરીને અવકાશનિરીક્ષણના ક્રેઝને સંતોષે એવી શક્યતા છે. ટુરિઝમના વિકાસથી લઈને એમેટર ખગોળશાસ્ત્રીનાં જ્ઞાન-અભ્યાસનો લાભ સરકારી સંસ્થાઓને મળે એવાં અનેક નિશાન આ નિર્ણયથી સાધવામાં આવ્યાં છે.

- સમીર પાલેજા (મુંબઈ)

ગુરુગ્રામના માનેસરમાં ધાબેથી આકાશદર્શન. અહીં એ માટે તાલીમ પણ આપવામાં આવે છે.

આસમાન, ગગન, આભ, વ્યોમ, ઘૌ, અભ્ર, અંબર, સુરવર્ત્ય, ખ અથવા નભ જેને કહેવાય છે એ ખરેખર માણવી હોય તો સૂર્યોદય કે કે આકાશની શોભા જો સૂર્યાસ્ત નહીં, પણ અમાસની રાત ઉત્તમ ગણાય. રાત અંધારી હોય ને દૂર દૂર સુધી સ્ટ્રીટ લાઈટની હાજરી ન હોય તો કાળા ડિબાંગ બૅકગ્રાઉન્ડમાં જાણે સિતારે ઝમીં પરનો આભાસ થાય છે. પાઠ્યપુસ્તકમાં જ ભણેલા ટ્વિંકલ ટ્વિંકલ લિટલ સ્ટાર.. કે ટિમ ટિમ કરતે તારે..ની અનુભૂતિ અંધારિયું આકાશ જ કરાવી શકે.

સમસ્યા એ છે કે આજે દેશ-દુનિયામાં ખૂણેખાંચરે પહોંચેલી વીજળીની બત્તીઓએ આકાશને એટલા બધા ઉજાસથી ભરી દીધું છે કે એના ઉકેલ તરીકે ખગોળજગતે વિશ્વના અમુક વિસ્તારને ડાર્ક સ્કાય રિઝર્વ જાહેર કરવા પડ્યા છે. આવાં સ્થળોએ રાત્રે કેટલો અને કેવો કૃત્રિમ પ્રકાશ હોવો જોઈએ એની માર્ગદર્શિકા ઈન્ટરનૅશનલ ડાર્ક સ્કાય ઍસોસિયેશન (આઈડીએ) બહાર પાડે છે. દુનિયામાં આવી વીસેક સાઈટ છે, જેમાં સાત તો માત્ર બ્રિટનમાં છે તો એના પડોશી દેશ ફ્રાન્સમાં પાંચ છે.

હવે ભારત સરકારે લડાખના ચાંગયાંગ પ્રાંતમાં હાન્લે (સ્થાનિક લડાખી બોલી પ્રમાણે આન્સે) ગામ અને એની આસપાસના વિસ્તારને ડાર્ક સ્કાય રિઝર્વ જાહેર કર્યો છે. ભારતની આ પહેલી ડાર્ક સાઈટ છે.

ભારતના પ્રસિદ્ધ ઍસ્ટ્રો ફોટોગ્રાફર નીલેશ વાયડા અવકાશના સભ્યો (તારા-ગ્રહ, વગેરે)ની અવનવી તસવીરો ખેંચવા માટે સાત-આઠ વખત હાલે જઈ આવ્યા છે. હાન્સે વિશે રસપ્રદ માહિતી આપતાં નીલેશ વાયડા ચિત્રલેખાને કહે છેઃ