મહાભારત માર્ગદર્શક મહાકાવ્ય

ભૃગુએ શિવજીને કહ્યુંઃ તમે તમારા જ લયમાં ડૂબેલા રહો છો. તમે ધર્મના ચુસ્ત નિયમોનો વારંવાર ભંગ કરો છો. દુષ્ટ વ્યક્તિ પણ જરાક તપ કરે કે તરત તમે રાજી થઈને એને વરદાન આપીને શક્તિશાળી બનાવી દો છો!

- દીપક સોલિયા

વહેતી વાર્તામાં વચ્ચે વચ્ચે ફ્લેશ-બૅક્સભૂતકાળના ટુકડા આવે એ કથાસાહિત્યમાં કોઈ નવી વાત નથી. પછીની વાત પહેલાં અને પહેલાંની વાત પછી કહેવાથી વાતમાં જમાવટ થતી હોય તો આ ટ્રિક ખોટી નથી. ઉદાહરણ સાથે વાત કરીએ.

ફિલ્મ શોલેમાં હોળીના દિવસે આક્રમણ કરનારા ડાકુ ગબ્બરને ભગાડ્યા પછી વીરુ જ્યારે ઠાકુરને એક સીધોસાદો સવાલ પૂછે છે કે તમે તમારી સામે પડેલી બંદૂક કેમ ન ઉઠાવી? ત્યારે એનો સીધોસાદો અને ટૂંકો જવાબ આપવાને બદલે ઠાકુર કહે છેઃ બહોત લંબી કહાની હૈ યે..

પછી ઠાકુર ફ્લેશ-બેંકમાં જઈને ખરેખર એક લાંબી કહાની કહે છે, જેના અંતે જવાબ જડે છેઃ ઠાકુરે બંદૂક ન ઉઠાવી, કારણ કે એમના હાથ જ નહોતા. હાથ ગબ્બરે કાપી નાખેલા!

મહાભારતમાં પણ ફ્લેશ-બૅક્સની ભરમાર છે. આમ જુઓ તો આખેઆખું મહાભારત પોતે ફ્લેશ-બૅક રૂપે રજૂ થયું છે. વેદ વ્યાસે આ કથા કહી ત્યારે એ પોતે વર્તમાનમાં જીવી રહ્યા હતા અને એમણે ભૂતકાળને કથારૂપે જીવતો કર્યો હતો.

મહાભારતની કથામાં આપણે જ્યાં પહોંચ્યા છીએ એ તબક્કે પણ કથા અચાનક એક નહીં, અનેક ફ્લેશ-બૅક્સમાં સરી પડે છે.

આપણે ક્યાં પહોંચેલા?

વાત ચાલી રહી હતી કુરુવંશ અને નાગવંશ વચ્ચેના સંઘર્ષની. જનમેજયે એના મંત્રીઓને પૂછ્યું: ‘તક્ષકે મારા પિતા પરીક્ષિતની હત્યા કરી શા માટે?’ આ સવાલના જવાબમાં મંત્રીઓ ભૂતકાળનો ઘટનાક્રમ વર્ણવે એ પહેલાં કથા એકદમ અણધારી રીતે ભૃગુ ઋષિના વંશ વિશેના એક લાંબા ફ્લેશ-બૅકમાં પ્રવેશે છે. એ ફ્લેશ-બેંક પણ છેવટે તો નાગવંશ-માનવવંશ વચ્ચેના તણાવના ઈતિહાસ પર પ્રકાશ પાડે છે અને કથાનો પછીનો ક્રમ સમજવામાં સહાયક બને છે, પરંતુ જનમેજય અને મંત્રીઓને અચાનક બાજુ પર રાખીને કથા સાવ જ નિરાળા એવા એક પછી એક ફ્લેશ-બૅક્સની દુનિયામાં સરકી જાય ત્યારે ભાવક એ વાતે મૂંઝાઈ શકે કે વાત ક્યાંથી ક્યાં જઈ રહી છે.

- પણ મૂંઝાશો નહીં. થોડી ધીરજ રાખજો. નાગવંશનો નાશ કરવો કે ન કરવો એવા એક અતિ કે ગંભીર અને અઘરા સવાલ પર અટકેલા જનમેજય પાસે આપણે પાછા આવીશું જ, પરંતુ એ પહેલાં આવો પ્રવેશીએ કેટલાક તેજસ્વી ફ્લેશ-બૅક્સની દુનિયામાં.