ચંદ્રયાન-૩ ચાંદામામાને ઘરે જાય છે ભારતનું ત્રીજું મિશન

આગલા પ્રોજેક્ટની નિષ્ફળતામાંથી બોધપાઠ લઈને બનેલું ચંદ્રયાન-૩ એનાં અધૂરાં કામ માટે ચંદ્રની સફરે જઈ રહ્યું છે. કેવાં છે એનાં વિવિધ ઉપકરણ અને શું છે એના ઉપયોગ?

- મહેશ શાહ (અમદાવાદ)

૫હેલું મુહૂર્ત છે શુક્રવાર, ૧૪ જુલાઈ, બપોરે ૨:૩૫ વાગ્યે. બીજું મુહૂર્ત નિરધાર્યું છે ૨૩ ઓગસ્ટ, બપોરે આશરે સવા બાર વાગ્યાનું.

પહેલું મુહૂર્ત છે ચંદ્રયાન-૩ એ ભારતના ત્રીજા મૂન મિશનની રવાનગીનું. દેશના પૂર્વ કાંઠે આવેલા શ્રીહરિકોટાસ્થિત ભારતીય અવકાશવિજ્ઞાન સંશોધન સંસ્થા (ઈસરો)ના લૉન્ચિંગ પૅડ પરથી અતિ શક્તિશાળી રોટમાં સવાર થઈ ચંદ્રયાન-૩ અંતરીક્ષ તરફ ગતિ કરશે અને ૩,૮૪,૦૦૦ કિલોમીટરનું અંતર કાપી ૨૩ ઓગસ્ટના મધ્યાહ્ને ચંદ્રના દક્ષિણ ગોળાર્ધ પર ઊતરવાનો પ્રયાસ કરશે.

પંદર વર્ષ અગાઉ (ઑક્ટોબર, ૨૦૦૮) ભારત પહેલા જ ધડાકે ચંદ્ર સુધી પહોંચ્યું હતું એટલે કે એનું પહેલું મૂન મિશન એ રીતે સફળ રહ્યું હતું. એ પહેલાં ચંદ્રયાને એનું નિર્ધારિત જીવન પૂરું નહોતું કર્યું, પરંતુ ચંદ્રના દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં બરફના અતિ સૂક્ષ્મ કણ રૂપે પાણી હોવાની શોધ કરી હતી.

પ્રચંડ તાકતવર અને ‘બાહુબલી' તરીકે ઓળખાતાં લૉન્ચ વેહિકલ માર્ક-૩ દ્વારા સફર કરશે ચંદ્રયાન-૩.

પહેલા પ્રયાસની સફળતાથી સંતોષ માનીને ભારત બેસી ન રહ્યું. ૨૦૧૯માં ભારતે ચંદ્રયાન-૨ પ્રોજેક્ટ સાથે ફરી ચંદ્રની દિશામાં ગતિ કરી. પહેલા ચંદ્રયાનથી આ પ્રોજેક્ટ ઘણો અલગ હતો. એક તો એમાં ત્રણ હિસ્સા હતાઃ ઑર્બિટર, લન્ડર અને રોવર. ચંદ્રયાન ચંદ્રની નજીક પહોંચે એટલે એમાંથી લૅન્ડર તથા રોવર છૂટાં પડ્યાં અને નામ મુજબ ઑર્બિટર ચંદ્રની ફરતે ફરતું રહ્યું. લૅન્ડર ચંદ્રની સપાટી પર ઊતરે (લૅન્ડ થાય) એ પછી રોવર તરીકે ઓળખાતી ચાલણગાડી એમાંથી બહાર આવે અને ચંદ્રની ધરતી પર જુદા જુદા પ્રયોગ કરે અને એની માટીનું પૃથક્કરણ કરે એવી ઈસરોની યોજના હતી. કમનસીબે લૅન્ડર એકદમ નિયંત્રિત ગતિ સાથે ઊતરવાને બદલે બહુ ઝડપે ચંદ્રની સપાટી પર ઊતર્યું, કહો કે રીતસર અફળાયું અને પરિણામે એ જ તબક્કે ખોટકાઈ ગયું.

ટૂંકમાં, લૅન્ડર અને રોવર એમની કામગીરી શરૂ જ ન કરી શક્યાં. અલબત્ત, ઑર્બિટર હજી ચંદ્રની ભ્રમણકક્ષામાં ફરે છે અને કામ પણ આપે છે. આ જ કારણ છે કે શુક્રવાર, ૧૪ જુલાઈએ ઈસરો જે ચંદ્રયાન-૩ મોકલી રહ્યું છે એમાં આ બે જ મુખ્ય હિસ્સા છે લૅન્ડર, જેનું નામ છેઃ વિક્રમ (હા, વિક્રમ સારાભાઈના નામ પરથી જ!) અને ચંદ્ર પર ચાલનારી ગાડી એટલે કે રોવર, જેનું નામ છેઃ પ્રજ્ઞાન.