બાયસ્ટેન્ડર ઈફેક્ટ ભીડમાં મૂક દર્શનની માનસિકતા

લોકો ભીડમાં હોય એની તુલનામાં જ્યારે એકલા હોય ત્યારે અલગ રીતે વર્તે છે. એકલો હોય ત્યારે માણસ એની પોતાની વ્યક્તિગત પસંદગી અને માન્યતાના આધારે વ્યવહાર કરે છે, પણ જ્યારે ભીડમાં હોય ત્યારે એની વર્તણૂક ભીડની સામૂહિક ઓળખથી પ્રભાવિત થાય છે.

- રાજ ગોસ્વામી

દૂધનું દૂધ અને...

રાજા અકબરને એમની પ્રજાની પ્રામાણિકતા પર ગૌરવ હતું. એક દિવસ બિરબલે કહ્યું કે લોકો અપ્રામાણિક થઈ ગયા છે. રાજા ચિંતામાં પડી ગયાઃ એવું કેવી રીતે હોય? એમણે બિરબલને કહ્યું: ‘મને પુરાવો આપ.’

બિરબલે કહ્યું: ‘જહાંપનાહ, નગરનું તળાવ ખાલી કરાવો અને આદેશ જારી કરો કે નગરનો દરેક નાગરિક રાત્રે એક-એક લોટો દૂધ તળાવમાં નાખી આવે. સવારે આખું તળાવ દૂધથી ભરાઈ જશે.’

રાજાએ તળાવ ખાલી કરાવ્યું અને દૂધ નાખવાનો ઢંઢેરો પિટાવ્યો. લોકો તો વિચારમાં પડી ગયા. કોઈને કશું ન સમજાયું. એમણે મન મનાવ્યું કે રાજા, વાજા ને વાંદરા... મનમાં કંઈ તુક્કો આવ્યો હશે.

દરેક માણસે વિચાર્યું કે આખા નગરને આદેશ કર્યો છે એટલે બીજા બધા દૂધ નાખવા જશે. એટલા મોટા તળાવમાં હું દૂધ નહીં નાખું તો કોને ખબર પડવાની છે?

અંધારી રાત હતી અને દરેકે એવું માની લીધું કે બીજા લોકો દૂધ નાખી આવ્યા હશે.

સવારે બિરબલે રાજાને કહ્યું: ‘ચાલો રાજાજી, તળાવ જોવા જઈએ. દૂધથી ભરેલું હશે.’

રાજા અને બિરબલ તો તળાવે ગયા અને જુએ તો આખું તળાવ ખાલી!

રાજા સમજી ગયા કે બિરબલ સાચો છે. નગરમાં લોકો અપ્રામાણિક બની ગયા છે. એમણે તરત જ લોકોને પ્રામાણિકતાના પાઠ ભણાવવાનું શરૂ કર્યું.

***

આ વાર્તા અસલમાં જુદી છે. એમાં હું દૂધને બદલે એક લોટો પાણી નાખીશ તો કોણ જોશે? એવી વાત છે, પરંતુ આ લેખના વિષયને લઈને આપણે વાર્તામાં થોડો ફેરફાર કર્યો છે. વિષય મધ્ય પ્રદેશની એક ઘટના પરથી છે.

સપ્ટેમ્બરના પહેલા સપ્તાહમાં મધ્ય પ્રદેશના ઉજ્જૈન શહેરમાંથી એક ઘૃણાસ્પદ વિડિયો વાઈરલ થયો હતો.

ચાર રસ્તા પાસે એક માણસે કચરો વીણતી એક મહિલાને શરાબ પિવડાવીને, લોકોની અવરજવર વચ્ચે, ફૂટપાથ પર એની સાથે દુષ્કર્મ કર્યું અને નાસી ગયો. આ ઘટના ધોળે દિવસે બની હતી. પાછળથી પોલીસે આરોપીને શોધી કાઢીને એની ધરપકડ કરી, પરંતુ આ ઘટનામાં આઘાતજનક વાત એ હતી કે આવતા-જતા લોકોમાંથી દુષ્કર્મને રોકવાને બદલે એક માણસે મોબાઈલ ચાલુ કરીને એનો વિડિયો ઉતારવાનું મુનાસિબ માન્યું હતું!