પ્રવાસન

ઝાંસીનો કિલ્લો : શૌર્ય, સ્વતંત્રતા અને બલિદાનનો અવિચળ સાક્ષી

- રક્ષા ભટ્ટ

આપણા હિન્દુસ્તાનના શૌર્યથી ભરપૂર ઇતિહાસમાં મજબૂત કિલ્લાઓનું મહત્ત્વ ભારતની સ્વતંત્રતાની લડત જેટલું જ મૂલ્યવાન છે. દિલ્હીનો લાલ કિલ્લો હોય કે ગ્વાલિયરમાં સ્થિત ગ્વાલિયરનો કિલ્લો હોય, આપણા હિન્દુસ્તાનના કિલ્લાઓ અનેક યુદ્ધો, આક્રમણો અને ભારતની બ્રિટિશરો સામેની લડતના બળવાન સૈનિકો છે.

બળવાન સૈનિકો જેવા શક્તિશાળી અને અભેદ્ય કિલ્લાઓની યાદીમાં ઉત્તર પ્રદેશના ઝાંસીમાં સ્થિત ઝાંસીનો કિલ્લો આજની તારીખે મણિકર્ણિકા તાંબે એટલે કે ઝાંસીનાં રાણી લક્ષ્મીબાઈ, ઝાંસીની રિયાસત, ૧૮૫૭નો ભારતીય વિદ્રોહ, બ્રિટિશ શાસનનો પ્રતિરોધ અને ભારતની સ્વતંત્રતાની લડતના શૂરવીર ઇતિહાસનું સ્મરણ કરાવે છે.

પશ્ચિમે મધ્યપ્રદેશનું શિવપુરી, ઉત્તરે દતિયા અને ગ્વાલિયર, પૂર્વે બેતવા નદીના કિનારે રહેલું પરીછા અને દક્ષિણે ફરી બેતવા અને લલિતપુરનો બુંદેલવંશી ઇતિહાસ લઈને જીવતું ઝાંસી ગામ ઝાંસીનાં રાણી લક્ષ્મીબાઈના ઝાંસીના કિલ્લાથી પ્રખ્યાત છે.

સત્તરમી સદીના પ્રથમ દાયકામાં ઓર્કા રાજ્યના બુંદેલ વંશના રાજપૂત રાજા વીર સિંઘદેવ બુંદેલાએ સમારોપિત કરેલો આ કિલ્લો બુંદેલોનો ગઢ હતો, જે ઝાંસી ગામના બંગીરા નામના પર્વત શિખર પર સ્વતંત્ર ભારતનો રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવતો આજે પણ અડીખમ ઊભો છે અને સતત ઝાંસીનાં રાણી લક્ષ્મીબાઈ જેવા વીરાંગનાના દેશપ્રેમની વાતો કરતો બુલંદ અવાજે કહે છે કે, ‘મેં મેરી ઝાંસી નહિ દુંગી’

મરાઠા સામ્રાજ્ય, પેશવાઓ, નેવાલકર, સિંધિયા અને બ્રિટિશ રાજની હકૂમત ભોગવી ચૂકેલો આ ઐતિહાસિક કિલ્લો ઝાંસી શહેરની બરાબર મધ્યમાં આવેલો છે. ૩૧૨ મીટર લાંબા અને ૨૨૫ મીટર પહોળા આ કિલ્લાને સોળથી વીસ ફૂટ જાડી કાંગરાવાળી ગ્રેનાઇટની દીવાલો છે. પંદર એકરની વિશાળ ભૂમિ પર સ્થિત આ કિલ્લાને ખંડેરાવ, દતિયા, ઉન્નાવ, બડાગાંવ, લક્ષ્મી, સાગર, ઓર્કા, સૈનાર અને ચાંદ ગેટ જેવા દસ તોતિંગ દરવાજાઓ છે અને પ્રવેશદ્વારે પૂર્વજોની ઈશ્વર ભક્તિના પ્રતીક સમું પ્રાચીન ગણેશ મંદિર અને શિવ મંદિર પણ છે.

ઝાંસીનાં રાણી લક્ષ્મીબાઈના પતિ ગંગાધર રાવના ભાઈ રઘુનાથ રાવ વાસ્તુકલાના શોખીન હોવાથી તેના કલાપ્રેમને સન્માન આપવા બંધાયેલી બારાદરીનું સ્ટ્રક્ચર અહીં જોવા જેવું છે. બારાદરીની ભવ્ય સંરચનાનું રુફ અહીં એવી રીતે ડિઝાઇન થયેલું છે કે તે એક તળાવની રચના કરે છે, જે તળાવમાંથી સતત બારાદરીના બિલ્ડિંગ પર પાણીનો છંટકાવ થયા કરે.