સોશિયલ મીડિયાને લીધે તરુણાવસ્થામાં કથળતું માનસિક સ્વાસ્થ્ય

સોશિયલ મીડિયાની લોકો પર થતી સારી અને ખરાબ અસરો વિશે વારંવાર ચર્ચાઓ થતી રહે છે, પરંતુ એ વાત સર્વવિદિત છે કે હવે લગભગ કોઈ તેની અસરોથી બાકાત રહ્યું નથી. બાળકો અને તરુણો પર પણ સોશિયલ મીડિયાએ સૌથી વધુ માઠી અસર જન્માવી છે. સમયાંતરે તેના વિવેકપૂર્ણ ઉપયોગની ચર્ચાઓ થતી રહે છે, પરંતુ બાળકો પર થતી તેની ગંભીર અસરો અંગે અપેક્ષિત જાગૃતિ આવી નથી. એક વૈશ્વિક સંસ્થાએ કરેલા સંશોધનમાં એવું પ્રતિપાદિત થયું છે કે મેદાનમાં રમવાની ઉંમરે બાળકો માનસિક તાણનો ભોગ બની રહ્યાં છે.

- આર્જવ પારેખ

તમારી આસપાસ બની રહેલી ઘટનાઓનું અવલોકન કરતાં હશો તો તમે નોંધ્યું હશે કે ક્યાંક એવી ઘટના બને છે કે માતાએ તેના પુત્રને ફોનમાં ગેમ રમતા રોક્યો અને પછી પુત્રએ ગુસ્સામાં આવીને ઘરમાં તોડફોડ કરી. ક્યાંક એવા સમાચાર પણ મળે છે કે પરીક્ષામાં સારા માર્ક ન આવતા વિદ્યાર્થીએ આપઘાત કર્યો. તો વળી એવા પણ કિસ્સાઓ સામે આવે છે કે સોશિયલ મીડિયા પર અમુક પ્રકારના વીડિયો જોઈ બાળકે માતાપિતા પાસે કોઈ મોંઘી ચીજો લઈ આપવાની માગણી કરી હોય અને તેનો સ્વીકાર ન થતાં પોતાનાં માતાપિતા સાથે જ મારામારી કરી હોય. આ પ્રકારની બધી જ ઘટના કોઈ એક કારણથી થઈ હોય એવું કહી શકાય નહીં, પરંતુ આ તમામ ઘટનાઓમાં ઊડીને આંખે વળગે એવી એક વાત છે તરુણોનું માનસિક સ્વાસ્થ્ય. આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે થયેલા એક સંશોધનમાં એવું પુરવાર થયું છે કે તેમનું માનસિક સ્વાસ્થ્ય બગાડવામાં કોઈ એક કારણ સૌથી વધુ જવાબદાર હોય તો એ છે સોશિયલ મીડિયા.

વિશ્વવિખ્યાત સ્પિંજર-નેચર જર્નલમાં પ્રકાશિત થયેલા એક સંશોધને ટીનેજર્સ અને સોશિયલ મીડિયા વચ્ચેના સંબંધો તથા તેનાથી તેમના માનસિક સ્વાસ્થ્ય પર થતી ગંભીર અસરો પર એક નવો જ દૃષ્ટિકોણ આપણી સમક્ષ મૂક્યો છે. વર્ષ ૨૦૧૧થી ૨૦૧૮ વચ્ચે દર વર્ષે નિશ્ચિત સમયે આ સંશોધન હાથ ધરવામાં આવ્યું હતું. દર વર્ષે કુમળી વયના અને તરુણાવસ્થામાં પ્રવેશી ચૂકેલાં બાળકોની સોશિયલ મીડિયા વાપરવાની આદતો પર અને તે સમયગાળા દરમિયાન જીવનમાં મળતા સંતોષ, પ્રગતિ પર પ્રશ્નો પૂછવામાં આવતા હતા. દરેક વર્ષે તેમને જીવનથી કેટલો સંતોષ મળી રહ્યો છે તેનો પણ ક્યાસ કાઢવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવતો હતો. આ સંશોધનમાં ઉંમર ૧૦થી ૨૧ વર્ષની વચ્ચે હોય તેવા ૧૭ હજારથી વધુ કિશોર, તરુણ અને યુવાનોને સામેલ કરવામાં આવ્યાં હતાં.

આ સંશોધનમાં એક મુખ્ય તારણ એવું જોવા મળે છે કે જ્યારે બાળકો તરુણાવસ્થામાં પ્રવેશ કરે છે એ સમયગાળો – એટલે કે છોકરીઓ માટે ૧૧થી ૧૩ વર્ષ અને છોકરાઓ માટે ૧૪ કે ૧૫ વર્ષની ઉંમરમાં સોશિયલ મીડિયાનો પ્રમાણમાં વધારે ઉપયોગ કરે છે અને એ દરમિયાન તેમનામાં અતિ ચીડિયાપણું તથા જીવન પ્રત્યેનો અસંતોષ પણ જોવા મળે છે. આવો જ બીજો તબક્કો એટલે કે ૧૯ વર્ષની ઉંમર જ્યાં આ તરુણો પુખ્ત અવસ્થા તરફ ડગલું માંડે છે. આ એવો સમયગાળો છે કે જેમાં મોટા ભાગના લોકો પોતાના ઘરથી દૂર જાય છે, વધુ સ્વતંત્ર બને છે, પરંતુ સાથે-સાથે સામાજિક દબાણ વધે છે.