ભૂતકાળમાંથી બોધ લઈને વાઘનો વર્તમાન સુધાર્યો, પણ ભાવિનું શું?

૧૯મી સદીની શરૂઆતમાં ભારતમાં વાઘની વસતિ ૪૦ હજાર હતી, પણ સતત ચાલી રહેલી શિકારી પ્રવૃત્તિને કારણે ૨૦મી સદીના ૭૦ના દાયકામાં માત્ર આ વસતિ ૧૮૦૦ સુધીના આંકડે આવી ત્યારે તેના નામશેષ થવાના ભણકારા લાગવા માંડેલા. ઊંઘતી ઝડપાયેલી તત્કાલીન સરકારે છેવટે પ્રોજેક્ટ ટાઇગર નામની વાઘ બચાવ ઝુંબેશ હાથ ધરી. પાંચ દાયકામાં એનાં સારાં ફળ મળ્યાં. આમ છતાં વર્તમાન પરિસ્થિતિ જોતાં વાઘનું ભાવિ કેવું હશે એ વિશે હજી નિષ્ણાતો પ્રશ્નો ઉઠાવી રહ્યા છે.

- ઇમરાન દલ

૭૦ ના દાયકામાં વાઘની વસત ૧૮૦૦ સુધી ગગડી થઈ ત્યારે વિશ્વવ્યાપી ચિંતા પણ સપાટી પર આવી હતી. ૧૯૬૯માં દિલ્હીમાં ઇન્ટરનેશનલ યુનિયન ફોર કન્ઝર્વેશન ઓફ નેચર (IUCN)ની સામાન્ય સભામાં આઈએફએસ અધિકારી કે.એસ. સાંખલાએ મૂલ્યાંકન રજૂ કર્યું, ત્યારે સૌથી આંખ ઊઘડી અને વાઘની હત્યા પર રોક લગાવીને એના રક્ષણ માટે હાકલ કરવામાં આવી.

તત્કાલીન વડાંપ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધીએ વાઘને લુપ્ત થતા બચાવવા માટે સંપૂર્ણ સમર્થન વ્યક્ત કર્યું અને ભારતે પાંચ વર્ષ માટે વાઘના શિકાર પર પ્રતિબંધ મૂક્યો, પરંતુ આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાયને વિશ્વાસ ન બેઠો. ડબલ્યુડબલ્યુએફ (Wrold Wide Fund)એ મોટા પાયે ભંડોળ એકત્ર કરવાની ઝુંબેશનું આયોજન કર્યું. નેધરલેન્ડના પ્રિન્સ બર્નહાર્ડ અને અન્યોએ એને ટેકો આપ્યો. ઇન્દિરા ગાંધીએ જાણીતા સંરક્ષણવાદી અને સાંસદ કરણ સિંહની અધ્યક્ષતામાં ટાસ્ક ફોર્સની સ્થાપના કરી. ૭ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૭૨ના રોજનો તેનો અહેવાલ ભારતના વાઘ સંરક્ષણ કાર્યક્રમ –‘પ્રોજેક્ટ ટાઇગર’ માટે બ્લુ પ્રિન્ટ હતો. તેને વિધિવત્ રીતે ૧ એપ્રિલ, ૧૯૭૩ના રોજ જીમ કોર્બેટ નેશનલ પાર્કમાંથી લૉન્ચ કરવામાં આવ્યો. સૌપ્રથમ માત્ર છ વર્ષ (એપ્રિલ ૧૯૭૩થી માર્ચ ૧૯૭૯) માટેની પ્રવૃત્તિ તરીકે તેનો પાયો નખાયો. ભારતમાં વાઘની વસતિ જાળવીને ભાવિ પેઢીઓના લાભ અને શિક્ષણ માટે આપણા રાષ્ટ્રીય વારસાના ભાગરૂપે આવા વિસ્તારોને હંમેશાં માટે સાચવવા એ આ પ્રોજેક્ટનો ઉદ્દેશ હતો.

રૂ. ૨૨ લાખના વિદેશી હૂંડિયામણ સહિત રૂ.ચાર કરોડનો પ્રોજેક્ટ ટાઇગર વાઘ માટેના નવ સંરક્ષણ વિસ્તારોથી થયો. જેમાં કુલ ૯૧૧૫ ચોરસ કિલોમીટરનો વિસ્તાર ધરાવતા માનસ (આસામ), પલામૌ (ઝારખંડ), સિમલીપાલ (ઓડિશા), કોર્બેટ (ઉત્તરાખંડ), રણથંભોર (રાજસ્થાન), કાન્હા (મધ્યપ્રદેશ), મેલઘાટ (મહારાષ્ટ્ર), બાંદીપુર (કર્ણાટક) અને સુંદરવન (પશ્ચિમ બંગાળ)નો સમાવેશ થાય છે.

વાઘ માટેના આ અભયારણ્યો આજે વધીને ૫૩ થયાં છે અને ૭૫ હજાર ચોરસ કિલોમીટરથી વધુ વિસ્તારને આવરી લે છે, જે આસામ રાજ્ય જેવડો વિસ્તાર થાય. AITE (ઑલ ઇન્ડિયા ટાઇગર એસ્ટિમેશન૨૦૧૮) મુજબ વાઘની વસતિ ૨૯૬૭ થઈ છે, જેઓ જુદાં-જુદાં રાજ્યોના ૧૮ વિસ્તારોમાં ફેલાયેલા છે. ૫૦ વર્ષો વીત્યા બાદ આજે ભંડોળ લગભગ રૂ. ૫૦૦ કરોડ સુધી પહોંચ્યું છે.