પર્યાવરણ દિન સ્પેશિયલ

માનવ પ્રવૃત્તિઓથી ત્રસ્ત-ગ્રસ્ત પર્યાવરણ, પણ કોને કોનાથી ખતરો?

- હિમાદ્રી આચાર્ય દવે

ભારતીય સંસ્કૃતિ મૂળભૂત રીતે અરણ્યક(વન) સંસ્કૃતિ રહી છે. મનુષ્ય જન્મથી જ પ્રકૃતિ સાથે જોડાયેલો છે. આ કારણથી પ્રકૃ તિની પૂજા કરવી અને પર્યાવરણનું જતન કરવું એ આપણી પ્રાચીન પરંપરા છે. પ્રકૃ તિ સાથે સહઅસ્તિત્વનું જીવન જીવતા વૈદિક ઋષિઓએ પ્રાકૃતિક શક્તિઓ - પૃથ્વી, સૂર્ય, વાયુ, પાણી વગેરેની પ્રશસ્તિ કરી છે. વળી, ભારતીય સંસ્કૃતિમાં, દસ અવતારમાંથી, ચાર અવતાર પ્રાણીઓ સાથે સંબંધિત છે. જેમ કે મત્સ્ય અવતાર, વરાહ અવતાર, કચ્છપ (કૂર્મ) અવતાર અને નરસિંહ અવતાર. પ્રાણીઓ પ્રત્યે લોકોની આસ્થા અકબંધ રહે તે માટે ગણેશ, હનુમાન અને નાગપૂજાની પરંપરા રહી છે. તે ઉપરાંત અનેક તહેવારો પ્રાણીઓની પૂજા સાથે સંકળાયેલા છે અને અનેક દેવતાઓનાં વાહન કોઈ ને કોઈ પ્રાણી છે.

ॐ द्यौःशान्तिरन्तरिक्षं शान्तिः पृथिवी शान्तिरापः शान्तिरोषधयः शान्तिः ।

वनस्पतयः शान्तिर्विश्वेदेवाः शान्तिर्ब्रह्म शान्तिः યજુર્વેદના આ શાંતિપાઠ મંત્રમાં, બ્રહ્માંડનાં તમામ તત્ત્વો અને કારકોમાં શાંતિ જળવાઈ રહે એવી પ્રાર્થના કરવામાં આવી છે. આમાં કહેવાયું છે કે ઘોલોક શાંત રહો, અવકાશમાં શાંતિ રહો, પૃથ્વી પર શાંતિ રહો પાણીમાં શાંતિ રહો, ઔષધોમાં શાંતિ રહો, વનસ્પતિમાં શાંતિ રહો, વિશ્વમાં શાંતિ રહો... આ મંત્ર દ્વારા સમગ્ર વિશ્વનાં તમામ જીવો, વનસ્પતિઓ અને પ્રકૃતિમાં શાંતિ રહે તેવી પ્રાર્થના કરવામાં આવી છે. વેદોનો સંદેશ છે કે માનવી શુદ્ધ હવામાં શ્વાસ લે, શુદ્ધ પાણી પીવે, શુદ્ધ અનાજ અને ફળને ગ્રહણ કરે, શુદ્ધ માટીમાં ૨મે અને ખેતી કરે.

ભારતીય સંસ્કૃતિમાં વૃક્ષો - વનસ્પતિની પૂજા કરવાની પરંપરા સદીઓ જૂની છે. આપણા પ્રાચીન ધાર્મિક ગ્રંથોમાં વૃક્ષોનો મહિમા વર્ણવવામાં આવ્યો છે. સમગ્ર આયુર્વેદ વિજ્ઞાન પ્રકૃતિની આ ભેટ પર આધારિત છે. આપણા ઋષિમુનિઓએ વનમાં રહીને ધાર્મિક ગ્રંથોની રચના કરી. હવે, જ્યાં પ્રાણી અને વનસ્પતિની, પ્રકૃતિના તત્ત્વોની પૂજાની પરંપરા છે, એ દેશમાં પર્યાવરણને લગતા ગંભીર પ્રશ્નો કેમ ઊભા થયા એ જાણીએ, એ પહેલાં ‘પર્યાવરણ’ને સમજીએ.