કવર સ્ટોરી

નાલંદાના પતનનું એક પ્રકરણ

નાલંદા વિદ્યાપીઠ કે મહાવિહારના અવશેષોથી વીસેક કિલોમીટર દૂર, રાજગીર પાસે અર્વાચીન નાલંદા યુનિવર્સિટીના કૅમ્પસનું ઉદ્ઘાટન થયું. ત્યાંથી આશરે ૧૬૦૦ કિ.મી. દૂર હિમાચલ પ્રદેશના ધર્મશાળામાં એને સમાંતર બીજી ઘટનાએ પણ આકાર લીધો. ચીને ક્રૂરતાથી તિબેટ પચાવી પાડ્યું ત્યાર પછીથી ભારતમાં રહેતા વર્તમાન દલાઈ લામાને મળવા એક અમેરિકન પ્રતિનિધિ મંડળ આવેલું. એના થોડા દિવસ પહેલાં ચીન સાથેની લાંબી પ્રૉક્સિવૉરના ભાગરૂપે અમેરિકાએ એક ખરડો રજૂ કરીને તિબેટની સ્વતંત્રતા બાબતે પોતાનો મજબૂત મત વ્યક્ત કરેલો.

તિબેટમાં બૌદ્ધ ધર્મના પ્રસારમાં નાલંદા મહાવિહારની મહત્ત્વની ભૂમિકા રહી હતી. ઇતિહાસકાર સુકુમાર દત્તના ભારતીય બૌદ્ધ શ્રમણો અને મઠો વિશેના પુસ્તકમાંથી જાણવા મળે છે કે, સાતમી સદીમાં àન સાંગ જ્યારે નાલંદામાં નિવાસ કરતા હતા ત્યારે તિબેટના રાજા સોન્ગન્સેન ગામ્પોએ અમુક લોકોને નાલંદા મોકલેલા. એમાંનો એક, મંત્રી થોન્મી સંભોટા ત્યાંથી ધર્મ, ભાષા, ઇત્યાદિનો અભ્યાસ કરીને પાછો ફર્યો. રાજાએ પોતે બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર કરીને એને તિબેટના રાજ્યધર્મ તરીકે સ્થાપિત કર્યો. આ થોન્મી સંભોટાએ સંસ્કૃત તથા પ્રાકૃત ભાષાઓનાં વ્યાકરણ પરથી તિબેટની ભાષાની નવી લિપિ પણ વિકસાવી. બાદમાં તિબેટની દૃષ્ટિમાં નાલંદા એક ઉચ્ચ કોટિનો બૌદ્ધ વિહાર અને શિક્ષણનું ધામ બની ગયેલું. નાલંદાના જ વિદ્વાન શ્રમણો શાન્તરક્ષિત અને કમલશીલની સંગાથે તિબેટ ગયેલા અને પછીથી ગુરુ રિસ્પોચે નામે આદર પામેલા તાંત્રિક પદ્મસંભવે ત્યાં સૌથી પહેલો સામ્ય મઠ સ્થાપી, અવલોકિતેશ્વર સ્વરૂપે ઈશ્વરની પૂજા કરવાનું જણાવી અને ભવિષ્યની લામા પરંપરાના બીજ રોપીને બૌદ્ધ ધર્મનો પાયો મજબૂત કરેલો. વર્ષ ૧૩૫૧માં તિબેટમાં જ નાલંદા નામે એક મઠ પણ સ્થપાયેલો.