કુંભારિયાનાં જૈન મંદિરો સોલંકી વંશનું અપ્રતિમ સ્થાપત્ય

ગુજરાતના બનાસકાંઠાના દાંતા તાલુકામાં ઈ.સ. ૧૦૨૨થી ૧૦૬૪ સુધી બંધાયેલા આ અતિ પ્રાચીન એવા કુંભારિયાનાં જૈન મંદિરો એટલે દસમીથી ચૌદમી સદીના પ્રથમ દાયકા સુધીમાં ગુજરાતમાં શાસન કરતાં સોલંકી વંશની ચાલુક્ય સ્થાપત્યશૈલીનો જાણે તાજ છે, જેમાં તેની બાંધણી, આકાર અને સ્થાપત્ય આબુનાં મંદિરોને મળતાં આવે છે અને સ્તંભો, દ્વાર અને છતોમાં રહેલું આરસપહાણનું ઝીણું કોતરકામ દેલવાડાનાં મંદિરોનું સ્મરણ કરાવે છે.

- રક્ષા ભટ્ટ

ઉત્તર ગુજરાતનું બનાસકાંઠા ગુજરાતના કુલ તેત્રીસ જિલ્લાઓમાંનું એક છે. ગુજરાતની ઉત્તર-પૂર્વે રહેલા આ જિલ્લાનું નામ અરવલ્લીની ગિરિમાળામાંથી વહેતી બનાસ નદીને લીધે બનાસકાંઠા પડ્યું છે. ઉત્તરે રાજસ્થાનને સ્પર્શતી તેની સરહદને લીધે રાજસ્થાની ફીલ આપતાં આ જિલ્લાનાં અનેક જોવાલાયક સ્થળોમાં દાંતા તાલુકાના અંબાજી-દાંતા માર્ગ પર આવેલા કુંભારિયાનાં જૈન મંદિરો આપણા ગરવી ગુજરાતનું ગૌરવ છે.

ચાલુક્ય વંશના શાસન દરમિયાન અગિયારમી સદીના ઉત્તરાર્ધથી શરૂ કરીને તેરમી સદીના પૂર્વાધ સુધી બંધાયેલા મનાતાં કુંભારિયાનાં દેરાં વિસ્તૃત વાસ્તુવિદ્યાના માલિક અને આરસપહાણ પરના બારીક કોતરકામના પણ ઉત્તમ નમૂના છે.

દસમીથી તેરમી સદી સુધી ગુજરાત પર શાસન કરનાર ચાલુક્ય વંશ કે જે સોલંકીવંશ તરીકે પણ સુવિખ્યાત છે, એ સમયગાળાના રાજવી ઇતિહાસ સાથે જોડાયેલા શ્વેતાંબર પંથનાં આ જૈન મંદિરો મારુ ગુર્જર સ્થાપત્ય શૈલીમાં બંધાયેલાં કુલ પાંચ મંદિરોનો સમૂહ છે. કુંભારિયાનાં આ પાંચ એટલે પંચાંગી મંદિરો એટલે મહાવીર સ્વામી મંદિર, પાર્શ્વનાથ મંદિર, શાંતિનાથ મંદિર, સંભવનાથ મંદિર અને નેમિનાથ મંદિર.

અગિયારમી સદીના સોલંકી વંશના રાજા ભીમદેવ પહેલા, તેમના પુત્ર કર્ણદેવ અને કર્ણદેવના પુત્ર સિદ્ધરાજ જયસિંહના શાસનકાળને આવરી લેતાં આ જૈન મંદિરો ૧૦૬૨થી ૧૨૩૧ સુધી બંધાયા અને આજની તારીખે આટલી સદીઓ પછી પણ આ જૈન મંદિરો સોલંકી વંશ અને તેની મારુ ગુર્જર સ્થાપત્યશૈલીનું નામ રોશન કરી ગુજરાતના સોલંકી કાળના ઇતિહાસનાં પાનાંને ઊજળાં કરી રહ્યાં છે.

કુલ પાંચ જૈન મંદિરોનો સમૂહ ધરાવતાં કુંભારિયાનાં આ પંચાંગી જૈન મંદિરોમાં સૌથી પહેલાં અગિયારમી સદીના છઠ્ઠા-સાતમા દાયકામાં મહાવીર સ્વામી મંદિર બંધાયું. એ પછી શાંતિનાથ, પાર્શ્વનાથ, નેમિનાથ અને સંભવનાથ મંદિરો બંધાયાં.

દેલવાડાનાં જૈન મંદિરો, ગિરનારનાં જૈન મંદિરો અને તારંગાનાં જૈન મંદિરોની સમાંતરે ચાલુક્ય સ્થાપત્યશૈલીનાં ઉત્તમ ઉદાહરણો ગણાતાં આ મંદિરો આરસપહાણમાં બંધાયેલાં છે અને પાંચે પાંચ મંદિરો તેનાં કદ, આકાર, કોતરણી અને વાસ્તુશિલ્પમાં પણ વિવિધતા દર્શાવે છે.