સારાન્વેષ

અર્બનાઇઝેશન એક શહર હો સપનોં કા...

- સ્પર્શ હાર્દિક

ગામડું સાહિત્યિક રોમાન્સનો વિષય ખરો, ગ્રામ્ય જીવનની આગવી વિશેષતાઓ પણ ખરી. કિન્તુ શહેર માનવ સભ્યતાનું એક અગત્યનું એકમછે એ નકારી ન શકાય. ભારતનો આત્મા હજુયે જરૂર ગામડાંમાં વસતો હશે, પણ મન અને મહત્તમ ક્ષમતા શહેરો, અર્બન સેન્ટર્સમાં કેન્દ્રિત થયેલાં છે. અર્બનાઇઝેશનને ક્યારેક ભારતની અનેક સમસ્યાઓના ઉકેલ તરીકે જોવામાં આવતું, વિશેષ તો જ્ઞાતિ-જાતિ સંબંધિત ઊંચનીચ કે ભેદભાવના નિવારણ તરીકે. વિલક્ષણ અને વિવાદાસ્પદ વ્યંગ માટે જાણીતા ડિફેન્સ ઍનલિસ્ટ અભિજિત ઐયર મિત્રા અતીતમાં થયેલા ભારતીય શહેરોના પતન વિશે એક રસપ્રદ ઉલ્લેખ કરે છે. ચીનથી જ્યારે શ્રમણફા-હિયાન ભારત આવેલા ત્યારે જાતિ-વર્ણભેદની સમસ્યા સાવ ન હતી એવું નથી, પરંતુ અત્યંત ગંભીર ન હતી. એમના યાત્રા-વર્ણનમાં ચાંડાલના અમુક ઉલ્લેખ મળે છે. ચંદ્રગુપ્ત દ્વિતીયના શાસનકાળ, ચોથીપાંચમી સદીની આ વાત છે. હેન-ત્સાંગ ઉર્ફ મોક્ષદેવ સાતમી સદીમાં ભારત આવ્યા અને એમના યાત્રા-વર્ણનથી જણાય છે કે ત્યારના સમાજમાં જાતિ-વર્ણભેદ ગંભીર વિષય બની ચૂકેલો.

આશરે બસ્સો વર્ષમાં એવું શું પરિવર્તન આવી ગયું કે ભારતીય સમાજ વર્ગોમાં વહેંચાઈ ગયો? અભિજિતનો તર્ક છે, ડિઅર્બનાઇઝેશન, મધ્યયુગ પૂર્વેના ભારતીય સમાજમાં નગરોનું પતન અને ગામડાંઓ તરફ ભાગીને નાનાં જૂથોમાં એકત્ર થઈ ગયેલી પ્રજા. અહીં ગામડાં કે ગ્રામ્ય સમાજનું અપમાન કરવાનો ઉપક્રમ નથી અને શહેર સંસ્કૃતિની પોતાની સમસ્યાઓ હોય જ છે. છતાં એ હકીકત સ્વીકારવી રહી કે શહેરમાં સામાજિક સમરસતાનો અવકાશ અધિક હોય, ‘સોશિયલ મોબિલિટી' યાને પછાત વર્ગના મનુષ્ય માટે આર્થિક વિકાસનાં પગથિયાંઓ ચડવાની મોકળાશ, સામાજિક ગતિશીલતાની શક્યતા વધી જાય. શહેરમાં નવા વિચારોનું, સાહસોનું ત્વરાથી સ્વાગત થાય, ધંધા-રોજગાર ફૂલેફાલે એટલે આર્થિક ક્ષમતા અને પરિણામે અન્ય પ્રકારની તાકાત પણ વધે.