એ કમાતી છે! પ્રત્યેક સ્ત્રીએ પગભર કેમ થવું જોઈએ?

બહેનો કહે, ‘આપણે કમાતાં હોઈએ તો ગમે એવી સ્થિતિમાં ભલે મુકાઈએ, રોટલો રળીને ખાઈ તો શકીએ અને જરૂર પડે પતિને કમાઈને ખવડાવી પણ શકીએ. એટલે કમાતાં પહેલાં શીખવાનું.’

- મિત્તલ પટેલ

‘અમે દીકરીઓને ભલે ઝાઝું ન ભણાવીએ, પણ એને પગભર થતાં તો શીખવી જ દઈએ.’ કાંગસિયા સમુદાયની બહેનોની આ વાત સાંભળી આશ્ચર્ય થયું. સામાન્ય રીતે કેટલાંય ઘરોમાં સ્ત્રીઓને સ્વતંત્ર વ્યવસાય કરવા કે પગભર થવા આજે પણ ઘણો સંઘર્ષ કરવો પડે છે, ત્યારે કાંગસિયા સમુદાયની જેમ જ વિચરતી જાતિઓમાંના ઘણા એવા સમુદાયો છે જેમની સ્ત્રીઓ સદીઓથી ઘરબહાર નીકળી પોતાનો સ્વતંત્ર ધંધો કરે છે. અલબત્ત, ઘરની આર્થિક ધુરા બહેનો પાસે છે. સ્ત્રી-પુરુષ સમાનતાના પાઠ આ સમુદાયમાં ભણાવવા નથી પડતા. દીકરી જન્મે તેને કોસતા નથી. ગર્ભ પરીક્ષણ કરાવવાના કિસ્સા આજ સુધી આ સમુદાયમાં સાંભળ્યા નથી. આ સમુદાયમાંથી ભણેલા ગણેલાને ક્યાંક શહેરોમાં આવી વસેલા લોકોમાં ક્યાંય સ્રી પ્રત્યે ભેદભાવ દેખાય, પણ ગામોમાં રહેતાં હાલ પણ વિચરતં જીવન જીવતાં પરિવારોમાં આ બધી માથાકૂટો નથી.

હમણાં દીવ જવાનું થયું. દીવની નજીક સીમાસી ગામ આવ્યું છે. સીમાસીમાં નટડા સમુદાયના ઘણા પરિવારો છાપરાં બાંધી રહે. આ પરિવારોને મળવા વસાહતમાં પહોંચી. આમ તો પહેલીવાર એમને મળી રહી હતી. વસાહતનાં લોકો સાથે એમના પ્રશ્નો સંદર્ભે ઘણી વાતો થઈ, પણ એક બાબતે મારું ધ્યાન વારંવાર બહેનો તરફ જતું હતું. બહેનોએ ઘાઘરા ઉપર કમર સુધીનું અંગરખું પહેરેલું. આ અંગરખાની આગળની બાજુ બે ખિસ્સાં કરેલાં. આ બે ખિસ્સાંમાંથી એક ખિસ્સું બીજા ખિસ્સા કરતાં જરા લાંબું હતું. પહેલાં તો દરજીએ સિવવામાં કોઈ ભૂલ કરી હશે એમ લાગ્યું, પણ પછી ધ્યાનથી જોતાં ઘણીબધી સ્ત્રીઓનાં અંગરખાંમાં આ પ્રકારે જ ખિસ્સાં હતાં. આવું અંગરખું સિવડાવવા પાછળનું કારણ બહેનોને પૂછ્યું ને એમણે જે જવાબ આપ્યો એ સાંભળી આંખો પહોળી થઈ ગઈ. બહેનોએ કહ્યું, ‘જેનું એક ખિસ્સું બીજા ખિસ્સાં કરતાં લાંબું છે એ બહેન કમાતી છે. જેનાં બે ખિસ્સાં સરખાં છે એ કમાતી નથી.’