પ્રવાસન

જટાગંગા, જંગલ અને જાગેશ્વરના પ્રાચીન મંદિર સમૂહો

- રક્ષા ભટ્ટ

ઉત્તર ભારતનું ઉત્તરાખંડ ૨૦૦૭ સુધી તો ઉત્તરાંચલ હતું. ગઢવાલ અને કુમાઉમાં વિભાજિત તેર જિલ્લાઓ ધરાવતું આ ઉત્તરાખંડ એટલે આપણી દેવભૂમિ જ્યાં પ્રાચીન હિન્દુ મંદિરો અને મંદિર સમૂહો આપણી હિન્દુ પરંપરાઓના દીવાને અખંડ રાખે છે અને અખંડ રાખે છે શ્રદ્ધા અને આસ્થાની અવિરત યાત્રાને પણ.

અનેક તીર્થસ્થાનો અને યાત્રાધામોથી ઉનાળે માલામાલ થતાં આ રાજ્યના અલમોડા જિલ્લામાં અલ્મોડાથી માત્ર ૩૬ કિલોમીટર દૂર જાગેશ્વરધામ તરીકે પ્રચલિત ૧૨૪ શિવ મંદિરોનો સમૂહ છે, જે સાતમીથી ચૌદમી સદીનો ઇતિહાસ લઈને સદીઓથી શિવપ્રેમી પ્રવાસીઓને અને સ્થાપત્યના અભ્યાસુઓને આકર્ષે છે.

આ કુમાઉ પ્રદેશની જાગેશ્વરવેલીમાં સ્થિત આ શિવ મંદિરો જટાગંગાના કિનારે ૬,૧૩૫ ફૂટની ઊંચાઈ પર દેવદારનાં જંગલોની વચ્ચે આવેલાં છે. લિંગ પુરાણ અનુસાર ભગવાન વિષ્ણુ દ્વારા સ્થાપિત બાર જ્યોતિર્લિંગમાં નું એક આ જાગેશ્વરધામ સપ્તઋષિઓની તપોભૂમિ છે, જે અનુષ્ઠાનો, યજ્ઞો અને વિશ્વ પ્રવાસીઓના શ્રદ્ધેય દર્શનથી સભર છે. એટલું જ નહીં, સ્કંદપુરાણના માનસ ખંડમાં ઉલ્લેખિત આ જ્યોતિર્લિંગનો ઉલ્લેખ ચીની પ્રવાસી હ્યુ-એન-ત્સાંગના પ્રવાસ વૃત્તાંતમાં પણ જોવા મળે છે.

એક જમાનામાં કૈલાસ માનસરોવર યાત્રા દરમિયાનનો એક વિરામ ગણાતું જાગેશ્વરધામ શિવના અઠ્યાવીસમાં અવતાર લકુટ એટલે દંડ ધારણ કરેલા લકુલીશના લકુલીશ શૈવિઝમનું કેન્દ્ર પણ હતું અને સાધકોની સાધનાથી સમૃદ્ધ હતું. ભારતીય પુરાતત્ત્વ સર્વેક્ષણ મુજબ ૨૫૦૦ વર્ષ પ્રાચીન આ મંદિર સમૂહો ગુપ્તકાળ પછી સાતમીથી બારમી સદી સુધીમાં અહીં રાજ કરતાં કહ્યુરી રાજાઓએ બંધાવેલાં મધ્યયુગીન મંદિરો છે.

જટાગંગાના ડાબા કિનારે ખૂબ ઊંચા દળદાર દેવદારનાં વૃક્ષો વચ્ચે પથરાયેલાં આ મંદિરોમાં શિવ, લકુલીશ, જાગેશ્વર, કેદારેશ્વર, મૃત્યુંજય, પુષ્ટિદેવી, લક્ષ્મી, દુર્ગા અને ચંડિકા બિરાજમાન છે.

એક માન્યતા મુજબ સ્વર્ગારોહિણી તરફના મહાપ્રસ્થાન પહેલાં પાંડવોએ અહીં જાગેશ્વરમાં જટાગંગાના કિનારે પૂજા-અર્ચના અને વિધિવિધાનો કરેલા અને આથી જ જાગેશ્વર મંદિર સમૂહોને અડીને વહેતી પતિતપાવન જટાગંગાનો કિનારો અહીંનાં આસપાસનાં ગામોનું સ્મશાન છે, જ્યાં દરેક ક્ષણે થતાં એકાદ અગ્નિસંસ્કારથી વાતાવરણ ધુમાડાના લેયર્સમાં લપેટાયેલું અને ઘૂસર હોય છે.