વર્ષાઋતુ અને દેડકાં પુરાણ

*ઋગ્વેદના સપ્ત મંડલનું ૧૦૩મું સૂક્ત દેડકાંની વાત કરે છે. *દેડકો વંદનીય-પૂજનીય હતો, ઉત્તર પ્રદેશના લખીમપુર-ખીરી જિલ્લામાં દેડકાંનું જૂનું મંદિર છે. *કથા સરિતસાગરમાં દેડકાંના અવાજ અંગે વૃત્તાંત છે, વાસ્તુ શાસ્ત્રમાં દેડકાંનાં ચિત્ર-પ્રતિમા શુભ ગણાય છે. *હિતોપદેશમાંથી કૂપમંડૂકનો કોન્સેપ્ટ મળ્યો : દેડકાંની બૉડી અને ખાસ તેની નર્વસ સિસ્ટમ જે લેવલ પર ડેવલપ છે, સમજવા જેવું છે.

- ગૌરાંગ અમીન

ચોમાસું બેસી જાય બેસી જાય એટલે દેડકાં દેખાવા લાગે. દેડકો એટલે શું એ આપણી જેમ કચ્છ, રાજસ્થાન અને લદાખના લોકોને ખબર હોય છે. આપણે ત્યાં વરસાદમાં સ્નાન કરવાના આનંદ સિવાય જો દેડકો દેખાય તો તેને જોવાનો આનંદ બાળકો માટે ખાસ હોય છે. હિન્દીમાં મેંડક તરીકે જાણીતો આ જીવ જમીન અને પાણી એમ બંને જગ્યાએ રહે છે. તે ઝડપથી તરે છે. જમીન ઉપર કૂદકા મારીને ચાલે છે. આ ઉભયવાસી પ્રાણી ડ્રાઉં ડ્રાઉં જેવો અવાજ કરે છે. પહેલાં તેને પૂંછડી હોય છે અને તે ધીમે ધીમે નાશ પામે છે. આવાં ઘણાં વાક્ય બાળકો દેડકાં વિષેના નિબંધમાં લખે. ગુજરાતીમાં દેડકાંને લઈને રૂઢિપ્રયોગ છે, દેડકાં છોલવાં એટલે નકામી વાત કરવી કે ગપ્પાં મારવાં. દેડકાં ડાંભવાં એટલે ગરીબ ઉપર જુલ્મ કરવો કે નબળાને ત્રાસ આપવો. દેડકાંની પાંચશેરી એટલે ગમે તેમ ગોઠવતાં પણ વ્યવસ્થિત ગોઠવાય નહિ એવી સ્થિતિ. જોકે હવે વર્તમાન વ્યવહારુ જીવનમાં દેડકો યાદ આવે એવું ખાસ બનતું નથી. બાકી, એક સમય હતો જ્યારે દેડકો શાસ્ત્રમાં સ્થાન પામ્યો હતો.

સૌથી જૂનો ગ્રંથ અને પ્રથમ વેદ કહેવાય છે તે ઋગ્વેદના સપ્તમ મંડલનું સૂક્ત એકસો ત્રણ દેડકાંની વાત કરે છે. ઋગ્વેદનું સંસ્કૃત હજારો વર્ષ પહેલાંનું છે, આજકાલના મનુષ્યની ખરેખર ઋગ્વેદની ભાષા સમજવાની યોગ્યતા છે કે નહીં, એ પ્રશ્ન પણ ગૂઢ છે. યજ્ઞ સંબંધિત આધ્યાત્મિક ક્રિયા કે કર્મથી ભરેલા ઋગ્વેદમાં મોટે ભાગે જે કહેવાયું છે એ સાંકેતિક કે કોડેડ ભાષામાં લખાયું છે. આજના શબ્દ અને અર્થ અનુસાર ભાષાંતર કરતાં આપણને જે મળે તે ક્યારેક વિચિત્ર લાગે તો ક્યારેક વિસ્મયજનક. હશે, અત્યારે આપણે દેડકાંની વાત કરીએ છીએ એટલે બીજી વાત પર કૂદકા નથી મારતા. આવો એ સૂક્તમાં શું કહ્યું છે તે જાણવાની કોશિશ કરીએ.