કેવી હતી ૧૯૪૭ની એ પંદરમી ઑગસ્ટ?

‘અબ્બાસ સાહેબ, હિન્દુસ્તાનપાકિસ્તાનના ભાગલા થઈ ગયા છે. તમે પાછા કેમ જાવ છો? પાકિસ્તાનમાં તમને ઘણું મળશે.' ત્યારે તેમણે જવાબ આપેલો- ‘હું હિન્દુસ્તાનમાં જન્મ્યો છું, મોટો થયો છું, દેશની આઝાદી માટે અંગ્રેજો સામે લડ્યો છું, એથી હું મારે વતન પાછો જઈશ.'

- તરુણ દત્તાણી

સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્તિ પછી જન્મેલા લોકોમાંના ઘણા એવા હશે કે જેમને ૧૯૪૭ની પંદરમી ઑગસ્ટના સાક્ષી નહીં બન્યાના અફસોસ સાથે એ વખતે દેશમાં કેવો માહોલ હશે તેની કલ્પના કરવાનું ગમતું હશે. એ સમયના સાક્ષી રહેલા કોઈ વયોવૃદ્ધ વ્યક્તિ મળે તો તેમની સ્મૃતિને ઢંઢોળીને તેમની પાસેથી એ દિવસોની વાતો સાંભળવાની કોશિશ પણ કરી હશે. દસ વર્ષ પહેલાં એક સામયિક દ્વારા દેશના વિવિધ ભાગોમાં રહેતા અને ૧૯૪૭ની પંદરમી ઑગસ્ટના સાક્ષી બનેલા લોકો દ્વારા એ દિવસોનાં સંસ્મરણો તાજા કરાયા હતા. આજે આપણે જેમના નામથી બહુ પરિચિત છીએ એવા બાલકવિ બૈરાગી સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્તિના સમયે મધ્યપ્રદેશમાં રહેતા. બૈરાગીજીએ હોલકર રિયાસતના તેમના વતન મનાસાના માહોલને યાદ કર્યો હતો. તેમના નગરમાં એ દિવસે યોજાયેલી જનસભામાં આઝાદ હિન્દ ફોજના સેનાની રામસિંહે દેશભક્તિનાં ગીતો ગાયાં. તિરંગો લહેરાવ્યો અને પછી નજીકના બદ્રીવિશાલ મંદિરમાં દલિતોને મંદિરમાં પ્રવેશ કરાવાયો. ગામના અનેક લોકોએ ત્યારે કહ્યું કે આ પણ આઝાદીનું એક રૂપ છે. બાલકવિ બૈરાગી સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં ભાગ ન લઈ શક્યાનો ખેદ વ્યક્ત કરતાં કહેતા કે, તેમણે ૧૯૪૨ના અરસામાં સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓના પત્રો-ચિઠ્ઠીઓ લાવવા-લઈ જવાનું અને પહોંચાડવાનું કામ કર્યું છે. અલબત્ત, એ સમયે તેમને તેઓ શું કરી રહ્યા છે, તેની સમજ ન હતી.