મહાભારત માર્ગદર્શક મહાકાવ્ય

પ્રાચીન કાળના ઋષિઓની જ્ઞાનભૂખ જબરી હતી. જ્ઞાનપિપાસા એ પ્રાચીન ભારતીય સંસ્કૃતિનું એક મહત્ત્વનું લક્ષણ હતું. અસલમાં ‘ભારત’ શબ્દ પોતે જ જ્ઞાનપ્રેમ સૂચવે છે.

- દીપક સોલિયા

શરૂ કરીએ મહાભારત. શરૂઆત ધીમે ધીમે કરીએ, જેથી આ કથાપ્રવાહમાં નવા જોડાનારા લોકો કથાનો મહત્ત્વનો હિસ્સો ન ચૂકે.

ઓકે, તો એક હતા કથાકાર-વાર્તાકાર. એમનું નામ હતું પુરાણિક લોમહર્ષણ. લોમ એટલે રોમ (રૂંવાડાં) અને લોમને જે હર્ષ પમાડે એ લોમહર્ષણ અર્થાત્ રોમાંચક વાતો જે કહે એ છે લોમહર્ષણ. આ કથાકાર લોમહર્ષણ એમના નામ પ્રમાણે ખરેખર થ્રિલર વાતો-કથાઓ કહેવામાં નિષ્ણાત હતા. લોમહર્ષણને મહર્ષિ વેદ વ્યાસે શિષ્ય તરીકે સ્વીકારેલા અને મહાભારત લખતાં પહેલાં વેદ વ્યાસે કથા-વાર્તાઓ એકઠી કરવામાં આ શિષ્યની મદદ લીધેલી. લોમહર્ષણે પોતાની પત્ની, પુત્ર તથા અન્ય છ શિષ્યોને સંહિતા શીખવેલી.

પૉઈન્ટ ટુ બી નોટેડ. પતિએ પત્નીને ભણાવી. પ્રાચીન કાળમાં મહિલાઓને પણ ભણવાની છૂટ હતી! વેદિક કાળનાં પેલાં પંડિતા ગાર્ગીનું નામ તો તમે સાંભળ્યું જ હશે. એક વાર જનક રાજાએ બેય શિંગડાં પર દસ-દસ સોનામહોરો બાંધેલી હજાર ગાયો એકઠી કરીને જાહેરાત કરેલી કે બ્રહ્મવિદ્યાના શ્રેષ્ઠ જાણકારને એ ગાયો મળશે. એ ઘોષણા બાદ ઋષિ યાજ્ઞવલ્ક્ય ખાતરીપૂર્વક પોતાને વિજેતા ગણીને ગાયો પોતાના આશ્રમમાં મોકલી દીધી.

ઈસુ પહેલાંની અંદાજે આઠમી સદીમાં થઈ ગયેલા યાજ્ઞવલ્ક્ય ખરેખર જબરા બ્રહ્મજ્ઞાની હતા. બ્રહ્મનું વર્ણન તે આવું છે, તે તેવું છે એ રીતે નહીં, બલકે તે આ નથી, એ તે નથી એ રીતે એટલે કે નૈતિ નેતિ દ્વારા, નકારાત્મક રીતે જ થઈ શકે એવું એમણે પ્રતિપાદિત કરેલું. બ્રહ્મ એ કોઈ આંગળી મૂકીને ચીંધી શકાય એવું તત્ત્વ નથી એ સત્ય એમણે અનુભૂતિ દ્વારા જાણેલું અને તર્ક દ્વારા પ્રમાણિત કર્યું હતું.

છતાં કેટલાક લોકોએ આ વાતે વાંધો ઉઠાવ્યો કે યાજ્ઞવલ્ક્ય પોતે જ પોતાને શ્રેષ્ઠ ગણી લે એવું થોડું ચાલે? આ વિરોધ પછી જનક રાજાએ એક વ્યક્તિનું પંચ નીમ્યું. એ વ્યક્તિ સ્ત્રી હતી, પંડિતા ગાર્ગી. એમણે ઋષિ યાજ્ઞવલ્ક્યની પરીક્ષા લીધી. એ પ્રસંગ જબરો હતો. પંડિતાએ પંડિતની પરીક્ષા લીધી. પંડિતા ગાર્ગીએ અત્યંત અઘરા સવાલો પૂછ્યા (પેપર બહુ ભારે હતું), પરંતુ ઋષિ યાજ્ઞવલ્ક્ય તમામ સવાલોના સંતોષકારક જવાબ આપ્યા.

પંડિતા ગાર્ગીએચુકાદો આપ્યોઃ યાજ્ઞવલ્ક્ય ગાયો લઈ જવાના અધિકારી છે. પંડિતા કહે એ ફાઈનલ! આખી વાતમાં મુદ્દો એ છે કે એ યુગમાં જ્ઞાનના મામલે સ્ત્રી-પુરુષ સમાનતા હતી, પણ પછી..