ધ્વનિ અને પ્રકાશના પર્વનું પ્રમુખ આકર્ષણઃ ફટાકડા

આબાલવૃદ્ધ સૌકોઈને આકર્ષતો ફટાકડામાંથી નીકળતો રંગબેરંગી પ્રકાશ દિવાળીના દિવસોને તેજસ્વી બનાવે છે. ભારતના ફાયરક્રૅકર કૅપિટલ શિવકાશીથી ગુજરાત સુધી વિસ્તરેલી ફટાકડા-આતશબાજીની છ હજાર કરોડ રૂપિયાની ઈન્ડસ્ટ્રીની ભોંયચકરી જેવી ગમતીલી ગાથા..

- નિતુલ ગજ્જર

દિવાળીના શૉપિંગ લિસ્ટમાં મીઠાઈ અને કપડાં પછી સૌથી અગત્યનું કંઈ હોય તો એ છે ફટાકડા. આપણે ત્યાં દિવાળીની રાત્રે ફટાકડા ફોડવાનો વર્ષો પુરાણો રિવાજ છે. દિવાળીના દિવસે ભગવાન શ્રીરામ વનવાસ ભોગવી અયોધ્યા પાછા ફર્યા હતા એવી માન્યતા છે. એમના આગમનના હરખમાં જ સમગ્ર દેશમાં દિવાળીના દિવસે ઘરઆંગણે દીવડા પ્રગટાવવામાં આવે છે, ફટાકડા ફોડવામાં આવે છે.

ભારતમાં ફટાકડા માત્ર દિવાળીને દિવસે જ ફોડવામાં આવે એવું નથી. આપણે ત્યાં તો લગ્નપ્રસંગે, ગણેશોત્સવમાં શ્રીજીની શોભાયાત્રા વખતે, દશેરામાં, આંતરરાષ્ટ્રીય કક્ષાની ખેલકૂદ સ્પર્ધામાં ભારતના સારા દેખાવ ટાણે પણ ફટાકડા ફોડવામાં આવે છે. ૩૧ ડિસેમ્બરે યોજાતી આતશબાજી અલગ. અમેરિકા અને યુરોપિયન દેશોમાં તો લગભગ દરેક મોટા પ્રસંગે આતશબાજી યોજવામાં આવે છે. ફિફા દ્વારા આયોજિત ફૂટબૉલ વર્લ્ડ કપનો ઓપનિંગ સેરેમની હોય કે પછી મેક્સિકોની પ્રખ્યાત હેલોવિન પાર્ટી, બ્રાઝિલનો કાર્નિવલ હોય કે જપાનીઝ ન્યુ યરની શરૂઆત, આતશબાજી વગર બધું અધૂરું છે. કોઈએ વળી ફટાકડાને સકારાત્મક ઊર્જાનું પ્રતીક પણ કહ્યું છે.

ફટાકડાની શોધ આજથી ૨૦૦૦ વર્ષ પહેલાં ચીનમાં વસતા લી તિયાન નામના એક સાધુએ કરી હોવાની માન્યતા છે. બીજી એક માન્યતા મુજબ ચીનમાં જ સોંગકુળના લોકોએ ફટાકડાની શોધ કરી હતી. ઔર એક માન્યતા એવી પણ છે કે સદીઓ પહેલાં ચીનમાં અંધકારમાં વસતા શેતાની આત્માને ભગાડવા ફટાકડાની શોધ કરવામાં આવી હતી.

ચીનમાં વસવાટ કરનારા અમુક લોકોએ એક વાર અગ્નિમાં વાંસના ટુકડા નાખ્યા. થોડી વારમાં ગરમ થઈને પોલા વાંસ ફૂટ્યા. જોવાવાળાને મજા પડી ગઈ. આ પ્રાકૃતિક ફટાકડામાં એક ચીની રસાયણશાસ્ત્રીએ થોડા ફેરફાર કર્યા. એણે વાંસના ટુકડામાં પોટેશિયમ નાઈટ્રેટ, સલ્ફર અને કોલસાનો ભૂકો ભરી દીધો. બાદમાં એ વાંસના ટુકડાને આગમાં બાળ્યો ત્યારે એમાંથી રંગબેરંગી તણખા ઝર્યા. આજે આપણે જે ફટાકડા ફોડીએ છીએ એ પણ કંઈક આ જ રીતે બને છે. આમ ફટાકડા ફૂટવા, એમાંથી રંગબેરંગી પ્રકાશ નીકળવો, અવાજ પેદા થવો, વગેરે પાછળ મજેદાર રસાયણશાસ્ત્ર છે.

દિવાળી સહિતના તહેવારો હોય કે ક્રિકેટ અથવા ફૂટબૉલ જેવી રમતનો વિજયોત્સવ, આતશબાજી વગર એની ઉજવણી અધૂરી ગણાય છે. ચીન અને ભારત છે ફટાકડાના મોટા ઉત્પાદક.