ચાલો, ચકલી બચાવીએ

એક સમયે ઘર આંગણે અસંખ્ય પ્રમાણમાં દેખાતી ચકલીની સંખ્યા મોટા પ્રમાણમાં ઘટી છે. વધતાં શહેર અને આપણી બદલાતી જીવનશૈલીની અસર ચકલીની સંખ્યા પર થઈ રહી છે. ૨૦ માર્ચ વિશ્વ ચકલી દિન નિમિત્તે ચકલીના વિશ્વમાં ડોકિયું કરી, નાના નાના ઉપાય કરીને પણ આપણે ચકીબેનનાં સંરક્ષણ અને સંવર્ધન હેતુ યોગદાન આપી

- ઉમેશ વાઘેલા

થોડાં વર્ષો પહેલાં ટી.વી. જોતાં જોતાં જમનારાં બાળકોની પેઢી હતી, તો અત્યારે મોબાઇલ બતાવે ત્યારે જ નાનું બાળક જમે. ટીવી કે મોબાઇલ વગર એક કોળિયો ખાય નહીં, ઉલટાનું બૂમબરાડા કરવા લાગતું, અધીરું થઈ જાય, પરંતુ આવા ટૅક્નોલૉજીના કોઈ પ્રલોભન વગર અનેક પેઢીઓ ચકલીને જોઈને મોટી થઈ છે, એ વાત આજે અવિશ્વસનીય લાગે એવી છે. સામે ચકલી બતાવતાં ‘એક કોળિયો ચકીનો, એક કાગડાનો..', એમ કહીને નાનાં બાળકોને ફોસલાવીને માતા, દાદી કે નાની ખવડાવતી. આમ આપણે પ્રકૃતિ સાથે અજાણતાં જ જોડાઈ જતાં. આ રીતે માણસનો જે પક્ષી સાથે પરિચય થતો તે એટલે ચકલી! જ્યારે માણસ નવા ઠેકાણે વસતી કરે એટલે ત્યાં પહેલું નજીક આવનાર પક્ષી ચકલી જ હોય છે. મનુષ્યવસતી ન હોય ત્યાં ચકલી દેખાતી નથી. છેલ્લાં દસ હજારથી વધુ વર્ષોથી ચકલી મનુષ્યવસતીવાળા અધિવાસમાં રહે છે.

ચકલીનો ઉલ્લેખ વેદ, પુરાણ, આદિકાવ્ય રામાયણ અને અનેક સંસ્કૃત સાહિત્યમાં મળે છે. મહર્ષિ વાલ્મીકિએ રામાયણમાં પક્ષીઓના ઉડાનની કુલ સાત શ્રેણીનું વિસ્તૃત વર્ણન કર્યું છે. તેમાં સૌથી પ્રાથમિક અને કનિષ્ઠ પ્રકારનું ઉડાન ચકલી અને અનાજના દાણા ખાનારાં અન્ય પક્ષીઓનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. શિકારી બાજ પક્ષીની સામે ટચૂકડા ચકલીની તે શી વિસાત? બળવાન બાજ સાથે બાથ ભીડવાની પ્રેરણા દેનારી શીખ ગુરુ ગોવિંદસિંહની આ ઉક્તિથી તો કોઈ ડરપોકને પણ શૂરાતન ચડે.

‘ચિડિયા નાલ મૈં બાજ લડાવા, ગિદરાંનુ મૈં શેર બનાવા

સવા લાખ સે એક લડાવા, તા મૈં ગોવિન્દ સિંહ નામ કહાવાં’

પંજાબી લોકગીતોમાં અનેક વખત ચકલીનો ઉલ્લેખ આવે છે. એમાં ચકલીની સરખામણી દીકરી સાથે કરવામાં આવે છે, તે આમ-

‘સાડ્ડા ચિડિયા દા કાબા વે બાબુલા અસ્સા ઉડ જાના'

અર્થાત્ અમે તો માળામાંની ચકલી છીએ, એક દિવસે ઊડી જાશું એટલે સાસરે જતી રહેશે.

મરાઠીમાં ચકલીને ‘ચિમણી, ચિઊ, ચિઉતાઈ' કહેવાય છે. મહારાષ્ટ્રમાં પાટી સૂકવતી વખતે બાળકો બાળ કવિતામાં ચકલીને હવા નાખવાનું, કાગડાને પાણી આપવાનું કહે છે. એના બદલામાં તેને દાણા અને માળો દેવાનું વચન પણ આપે છે. કાશ્મીરી ભાષામાં ચકલીને ‘ચ’, નેપાળીમાં ‘ભંગેડી’ અને અંગ્રેજીમાં ‘હાઉસ સ્પેરો કહેવાય છે.