મહિલા દિન વિશેશ

સ્ત્રી કલા-હસ્તકલા અને વંશવંશીયતાની વાહક-સંવાહક

- રક્ષા ભટ્ટ

છેલ્લાં ચોવીસેક વર્ષોથી ભારતના અનેક અંતરિયાળ વિસ્તારોમાં કૅમેરા લઈને રખડતાં સ્ત્રીનાં અનેક રૂપો-સ્વરૂપો, શણગાર અને કુશળતાઓને કૅમેરાની ઝોળીમાં ભર્યા છે. લોક-ફોક હોય, કે હોય વનવાસી સ્ત્રી, પરંપરા, પ્રથા અને સંસ્કૃતિની વાહક જાણે સ્ત્રી જ હોય તેવાં પહેરવેશો, ઘરેણાં અને ઘાટફૂટને સદીઓથી કૅરી કરતી ભારતના અંતરિયાળ પ્રદેશોની સ્ત્રીઓ જાણે આપણા ભારતના કલ્ચરલ લેન્ડસ્કેપને અખંડ અને અતૂટ રાખતી જીવતી-જાગતી ધરોહર છે એવું લાગ્યું છે.

કચ્છ-ભુજના ટુંડાવાંઢ, રાપર-રવેચી, રતનાલ, પ્રંગ, કેરા કોટાય, કંથકોટ, ધોળાવીરા, દરિયાપર, લખપત, નખત્રાણા અને અન્ય અનેક પ્રદેશો ખૂંદતા મોચી, કુંભાર, રબારી, મેઘવાળ, જત અને આહીર સ્ત્રીઓને મેળાઓમાં મલપતાં અને ઘર આંગણે ભરત ભરતાં પણ જોઈ છે. ધોરી માર્ગો પર એકસાથે અનેક ઊંટની વણઝારને લીડ કરતાં અને કલાત્મક માટલાં ઘડતી પણ જોઈ છે. ભૂંગાની ઓથે ગોડિયું ગૂંથતાં અને ઘરવાળા સંગાથે ખભે-ખભો મિલાવી વુડ વર્કની કલા-કારીગરીમાં હાથ બટાવતા પણ જોઈ છે. ધોળાવીરા પહોંચતાં વચ્ચે આવતાં ખારા પાટમાં બળબળતા ઉનાળે લાજનો ઘૂમટો તાણીને રોટલા ઘડતાં અને દીકરા-દીકરીના લગ્ન પ્રસંગે આપણને આંજી દે તેવા એથનિક આઉટ ફિટમાં ફરતી પણ જોઈ છે.

એકવીસમી સદીના બીજા દાયકે પણ સાતત્યપૂર્ણ રીતે જોવા મળતી આવી સાંસ્કૃતિક કડીઓ અને તે ચેઇનને બરકરાર રાખતી સ્ત્રીઓ ગુજરાત બહાર ગોવામાં પણ જોવા મળે અને કેરલ-કર્ણાટકનાં મંદિરોના પટાંગણમાં પણ જોવા મળે. ઉત્તરાખંડની શિવાલિક શૃંખલાથી આચ્છાદિત ખીણોમાં પણ જોવા મળે અને લેહ-લદ્દાખના બૃહદ હિમાલયન બેલ્ટમાં પણ જોવા મળે, કારણ કે ભારતની સાંસ્કૃતિક ધરોહરમાં એથનિક પહેરવેશો, ઘરેણાં, વસ્ત્રો-વ્યવહાર અને કેશ કલાપથી બનતો-ઊઘડતો વંશીય વારસો સાચવવા-જાળવવામાં અને તેને સુપેરે કૅરી કરવામાં સ્ત્રીઓનો સિંહ ફાળો છે.