ડિસ્ટોપિયા કલિયુગનાં અંધારાંમાં શ્રદ્ધાની જ્યોત :

*વર્તમાન સામાજિક-રાજકીય વ્યવસ્થાના ધ્વંસ પછી મનુષ્ય જાતિ કેવી રીતે સર્વાઇવ કરશે તેની કાલ્પનિક વિજ્ઞાનકથાઓ એટલે ડિસ્ટોપિયા. *ડિસ્ટોપિયન વિજ્ઞાનકથાઓ વિષાદી અને કંપાવનારું ભવિષ્ય ઊભું કરતી હોય છે. *કોરોના કાળમાં જનજીવન ખાસ્સું પલટાઈ ગયેલું અને ફરી નોર્મલ થશે કે નહીં, તેની ચિંતા સતાવતી હતી, ત્યારે ડિસ્ટોપિયન વિશ્વની આછી ઝલક આપણે મેળવી હતી.

- સ્પર્શ હાર્દિક

વિશ્વની પ્રમુખ ધાર્મિક પરંપરાઓમાં અચરજ પમાડે એવા ભવિષ્યકથન મળી આવે છે, જેમાંનું એક છે પ્રલય, મહાવિનાશ, એકાર્ણવ, કયામત, લાસ્ટ જજમૅન્ટ કે સંસારના સમૂળા વિનાશની કલ્પનાઓનું કથન. વૈદિક પરંપરાની, કલ્પને અંતે જગતનો નાશ થવાની અને કલિયુગના અંતે કલ્કિના આગમનની કથાઓથી આપણે પરિચિત છીએ. બાઇબલના ‘પ્રકટીકરણ' પુસ્તકમાં સૃષ્ટિના અંતે ન્યાયના દિવસે આવના૨ા તથા દુષ્ટતાના વિજય, યુદ્ધો, દુકાળ, જનસંહારના પ્રતીક એવા ચાર અસવારોનો ઉલ્લેખ છે. ઍસ્કટૉલૉજી અર્થાત્ સંસારના અંત પછીની સ્થિતિ વિશેનું શાસ્ત્ર. પુરાણોમાંનું ઍકૅટૉલૉજી પ્રલયના ચાર પ્રકારો ગણાવે છે. નોર્મલ લાઇફમાં નાનું-મોટું જે કશું પણ નાશ પામતું રહે એ ઘટનાઓ નિત્યપ્રલય. બ્રહ્માના એક દિવસના અંતે થતો ત્રિલોકનો ક્ષય એટલે નૈમિત્તિક કે બ્રહ્મપ્રલય. અંતે, સમષ્ટિમાં જે કંઈ પણ વિદ્યમાન છે, એ સઘળું પરમાત્મામાં લીન થઈને એક થઈ જાય એ મહાન ઘટના આત્યંતિક અથવા પ્રાકૃતપ્રલય. નિત્યપ્રલયની શ્રેણીમાં સભ્યતાઓ કે સમાજના પતનની કલ્પના પણ સમાવી શકાય.

વિશ્વની વર્તમાન સામાજિક કે રાજકીય વ્યવસ્થાઓનો ધ્વંસ થાય એ પછી મનુષ્યજાતિ કેવી રીતે સર્વાઇવ કરશે, એની કલ્પનાઓને પશ્ચિમની વિજ્ઞાનકથાઓ દાયકાઓથી રમાડતી આવી છે. સંહારકાળ પશ્ચાતના ખસ્તાહાલ વિશ્વ કે સમાજ માટે વિજ્ઞાનકથાઓમાં શબ્દ છે ‘ડિસ્ટોપિયા’. આદર્શ સમાજ વ્યવસ્થા કે રામરાજ્યની કલ્પના યાને ‘યુટોપિયા'નું વિરોધી એવું ઍન્ટિ-યુટોપિયા અથવા ડિસ્ટોપિયા પશ્ચિમ વિજ્ઞાનકથાઓની પ્રિય પૃષ્ઠભૂમિમાંનું એક રહ્યું છે. ડિસ્ટોપિયન જોન્નામાં એવા ભવિષ્યનું વાર્તાવિશ્વ હોય છે, જ્યાં માનવીય કે પ્રાકૃતિક, કોઈ પ્રકારે વિશ્વની સુવ્યવસ્થા ડહોળાઈ ગઈ હોય, અરાજકતા અને કુશાસન હાવી થઈ ગયા હોય. ડિસ્ટોપિયન વિજ્ઞાનકથાઓ હાલની સામાજિક-રાજકીય સમસ્યાઓ અને એમાં રહેલાં ભયસ્થાનોમાંથી પ્રેરણા લઈને વિષાદી અને કંપાવનારું ભવિષ્ય ઊભું કરતી હોય છે.