આંદોલનની આસપાસ...ચોપાસ

• આંદોલન સ્વયં એક શસ્ત્ર છે, પરંતુ તેનું જે શાસ્ત્ર બન્યું છે એ તો થઈ ચૂકેલા આંદોલનના અનુભવોના આધારે બન્યું છે. • નવનિર્માણ સ્વયંભૂ આંદોલન હતું અને તેના નેતાઓ કોઈ સ્થાપિત કે અનુભવી નેતા નહીં, પણ વિદ્યાર્થીઓ જ હતા. • ગુજરાતી સાહિત્યમાં આ આંદોલનનું પ્રતિબિંબ ઝીલાય એવી કૃતિ સર્જાઈ નથી.

- તરુણ દત્તાણી

યુવા શક્તિ અને આંદોલન વિશે કોઈ સંદર્ભ શોધવાની જરૂર નથી. એ સર્વકાળે વિશ્વના કોઈ ખૂણે સક્રિય અને આંદોલિત હોય છે. પચાસ વર્ષ પૂર્વેના ગુજરાતના નવનિર્માણ નામક આંદોલનને સામાન્ય ઘટના માની શકાય તેમ નથી. પચાસ વર્ષ પહેલાંના સ્થિતિ સંજોગોમાં એ અદ્ભુત અને અનોખું હતું. એટલે તો તેને વિશે અભ્યાસો થયા છે. ગુજરાતના જ વિદ્વાન ઘનશ્યામ શાહે નવનિર્માણ અને અન્ય એક આંદોલનના અભ્યાસ સાથેનું એક પુસ્તક અંગ્રેજીમાં લખેલું છે. દિવંગત સર્વોદયી અગ્રણી નારાયણ દેસાઈએ ‘ વિશ્વનું યૌવન’ નામે પુસ્તકમાં ગુજરાતના એ આંદોલનની વિવેચના કરેલી છે. જયપ્રકાશ નારાયણ જેવા જનનાયકને પણ જો તેમાંથી નઈ રોશની મળી હોય તો એ આંદોલન સામાન્ય તો ન જ હોય અને એટલે જ એ આંદોલનના પાંચ દાયકા પછી તેના પર એક નજર નાખવી જોઈએ. વર્તમાન સંદર્ભમાં તેને મૂલવવાની સાથે ત્યારે જે બન્યું તેમાં કેટલું પ્રશંસનીય અને કેટલું ક્ષતિપૂર્ણ હતું, કેટલું રાજકીય અને કેટલું બિનરાજકીય હતું, કેટલું સ્વયંભૂ અને કેટલું પ્રાયોજિત હતું, તેની ચર્ચા આવશ્યક બની રહે છે.

આંદોલનનાં શસ્ત્ર અને શાસ્ત્રની ચર્ચા થતી રહે છે. આંદોલન સ્વયં એક શસ્ત્ર છે, પરંતુ તેનું જે કહેવાતું શાસ્ત્ર બન્યું છે, એ તો થઈ ચૂકેલા આંદોલનોના અનુભવના આધારે બન્યું છે. પહેલાં શાસ્ત્ર રચાયું હોય અને પછી તેને આધારે આંદોલન થયા હોય એવું હવે બનવા લાગ્યું છે, પરંતુ આવા પ્રાયોજિત આંદોલનના ઇરાદા, ઉદ્દેશ અને લક્ષ્ય સંદિગ્ધ હોય છે. તેનાથી સર્વથા લોકોનું કલ્યાણ જ થાય છે, એવું નિઃશંક રીતે કહીં શકાશે નહીં. હવે તો આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે કાર્યરત પરિબળો વિશ્વના દેશોમાં આંદોલન ખડાં કરે છે, તે પોતાના ચોક્કસ હેતુઓને સિદ્ધ કરવાને

માટે. આવા લોકો આંદોલનના તૈયાર થઈ ચૂકેલા શાસ્ત્રનો પ્રયોગ, ઉપયોગ કરે છે.

બાંગ્લાદેશમાં તાજેતરના દિવસોમાં જે કાંઈ બન્યું તેની જે હકીકતો હવે બહાર આવી રહી છે, તેનો અભ્યાસ કરતાં ત્યાંના છાત્ર