વાત કલમના હથિયારથી લડેલા સાહિત્ય સેનાનીઓની

ઇતિહાસના પ્રવાહો પલટવામાં તલવારથી લઈને બંદૂક, રાઇફલ અને તોપ જેવાં હથિયારો જેટલાં જ બળૂકા સાબિત થયા છે શબ્દો. ભારતની આઝાદીની લડત દરમિયાન દેશભક્તોએ શબ્દની તાકાતને સમજીને એનો ખૂબ ઉપયોગ કર્યો હતો. સાહિત્યે પણ લોકોમાં ક્રાંતિની ભાવના પ્રસરાવવામાં અગત્યનો ભાગ ભજવ્યો હતો.

સ્પર્શ હાર્દિક

૧૯મી સદી દરમિયાન ભારતીય સાક્ષરો વિદેશી કથાસાહિત્યના સારા એવા સંપર્કમાં આવ્યા તથા પ્રિન્ટિંગ ટેક્નોલોજી પણ આપણા દેશમાં વધારે માત્રામાં ફેલાઈ, એના કારણે ભારતીય ભાષાઓમાં નવલકથાઓ લખાવાનું પ્રમાણ વધવા લાગ્યું હતું. ભારતીય સાહિત્યના અભ્યાસી, લેખક, અનુવાદક અને ભાષાશાસ્ત્રી શિશિરકુમાર દાસ લખે છે કે, શરૂઆતની ઘણી નવલકથાઓમાં વિદેશી સત્તા તળે બદલાઈ રહેલાં ભારતીય પાત્રો અને સમાજનું ચિત્રણ થતું હતું. પશ્ચિમના કેટલાક પ્રગતિવાદી વિચારો સામે ભારતીય વિચારોનો ટકરાવ પણ એમાં જોવા મળતો હતો, પરંતુ જેમ જેમ બ્રિટિશ સત્તાનું દમન વધતું ગયું અને ભારતીય મૂલ્યો, સંસ્કૃતિ અને વારસા પ્રત્યે આપણા સાક્ષરોની સમજ વધતી ગઈ, એમ રાષ્ટ્રવાદ અને પશ્ચિમીકરણ વચ્ચેનો સંઘર્ષ પણ વધતો ગયો.

આ પ્રક્રિયા સાથે જ, ક્રાંતિનો નાદ પણ ધીમે ધીમે કથાસાહિત્યમાં પડઘાવા લાગ્યો હતો. આઝાદીના સંગ્રામનો સૂર ઝીલતી, ભારતીય કથા સાહિત્યની એક મોટી ઘટના કહી શકાય એવી નવલકથા એટલે ‘આનંદ મઠ' (૧૮૮૨). બંકિમચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાયે આ કથા ઈ.સ. ૧૭૭૦ના બંગાળના ભીષણ દુષ્કાળ અને સંન્યાસી વિદ્રોહની પૃષ્ઠભૂમિમાં લખેલી. આ કથાએ આવનારા દાયકામાં થનારા ક્રાંતિકારી સંઘર્ષની રૂપરેખા આપવામાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવેલો. એમાં સમાવિષ્ટ ‘વંદે માતરમ્' ગીત ત્યાર પછી ક્રાંતિકારીઓના હૈયે વસી ગયું હતું. ૧૯૦૫માં બંગાળના ભાગલા સમયે આ પ્રાંતની પ્રજાએ ‘વંદે માતરમ્’ ફરી યાદ કરીને અનેરો જુસ્સો મેળવ્યો હતો. ગીતના શબ્દોએ આગળ જતા ભારતીય ઉપખંડની ચેતનાને જગાડવાનું પણ કામ કર્યું હતું.

આ ગાળામાં રચાયેલા ભારતીય ભાષાઓનાં કાવ્યોમાં મુખ્યત્વે બે પ્રકારના સૂર સંભળાતા હતા. એક પ્રકારનો સૂર વિદેશી સત્તાની યાતનાને કારણે ભારતની દુર્દશા અને એના સમૃદ્ધ અતીતનો હતો અને બીજા પ્રકારનો સૂર વિદ્રોહનો, બંડ પોકારવાનો અને પ્રાણ ન્યોછાવર કરવાની હદ સુધી આઝાદીની લડાઈમાં ઝઝૂમ્યા કરવાનો હતો.