‘સપૂત’ કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણીનો સાહિત્ય 'વડલો'

મોટા ભાગે કવિ તરીકે ઓળખાતા પરંતુ અંગ્રેજી લેખક, પત્રકાર, અને ચિંતક એમ બહુઆયામી વ્યક્તિત્વના ધણી એવા કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણીના કાવ્યસંગ્રહો અને વિશેષરૂપે અમેરિકામાં રહીને તેમણે લખેલા લેખો અને પુસ્તકોએ એક અલગ છાપ છોડી છે. તેમની જન્મજયંતી ૧૬ સપ્ટેમ્બરે છે. એ નિમિત્તે શ્રીધરાણીની શબ્દસૃષ્ટિમાં એક લટાર મારીએ.

- આર્જવ પારેખ

આવવું ન આશ્રમે – મળે નહિ સ્વતંત્રતા!

જંપવું નથી લગાર – જો નહિ સ્વતંત્રતા!

સ્નેહ, સૌખ્ય સૌ હરામ – ના મળે સ્વતંત્રતા!

જીવવું મર્યા સમાન – ના યદિ સ્વતંત્રતા!

ભારતની આઝાદી માટે એક લડવૈયામાં કેવી પ્રબળ ઝંખના હોય એ કવિ કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણીના આ શબ્દોમાં જ દેખાઈ આવે છે. વળી આ ‘સપૂત’ કાવ્ય એ વાતનો પુરાવો છે કે કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી જેટલા શ્રેષ્ઠ કવિ હતા તેટલા જ અગ્રણી સ્વાતંત્ર્ય સૈનિક હતા. ૧૯૧૧માં ભાવનગર જિલ્લાના ઉમરાળામાં જન્મેલા શ્રીધરાણીએ પોતાનું પ્રાથમિક શિક્ષણ વતનમાં જ લીધું હતું. માધ્યમિક શિક્ષણ ભાવનગરની દક્ષિણામૂર્તિ વિનયમંદિરમાં. ત્યાર બાદ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ અમદાવાદ આવ્યા અને પછી ગાંધીજીના સંપર્કમાં આવતા સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં ખૂબ અગ્રણી ભૂમિકા ભજવી. ઐતિહાસિક દાંડીકૂચ માટે જે ૭૯ સ્વતંત્રતા સેનાનીઓને ગાંધીજીએ પોતાની સાથે લીધા હતા તેમાના એક કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી હતા. ગાંધીજીને ‘જુવાન ડોસલો' ઉપનામ આપનાર પણ કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી જ. તેઓ એવા કવિ હતા જેમણે આઝાદીની લડત હેઠળ કારાવાસ પણ વેઠ્યો હતો. ઘરાસણા ખાતેથી તેમની ધરપકડ થઈ હતી અને તેમણે ઘણો સમય નાસિક જેલમાં વિતાવ્યો હતો. ત્યાર ૧૯૩૧ની તેઓ બાદ સાલમાં શાંતિનિકેતનમાં ગયા અને ત્યાંથી જ સ્નાતક થયા. એવું કહેવાય છે કે રવીન્દ્રનાથ ટાગોરની સલાહથી તેઓ વધુ અભ્યાસ કરવા માટે અમેરિકા ગયા હતા. ભાવનગર રાજ્યએ તેમને વધુ અભ્યાસ અર્થે વિદેશ જવા માટે મદદ કરી હતી. સમાજશાસ્ત્ર, અર્થશાસ્ત્ર અને રાજકીય તત્ત્વજ્ઞાન જેવા વિષયો પર તેમણે અમેરિકામાં મહારત હાંસલ કરી હતી. તે સિવાય કોલંબિયા યુનિવર્સિટીની ગ્રેજ્યુએટ સ્કૂલ ઓફ જર્નાલિઝમમાંથી એમ.એસ. પણ કર્યું હતું.