“આપણે શું?”ની માનસિકતા

૧૩મી માર્ચ, ૧૯૬૪ના દિવસે ન્યૂ શહેરના એક રહેણાક વિસ્તારમાં એક દુઃખદ ઘટના ઘટી. કેથેરીન સૂસેન જીનોવેઝ ઉર્ફે કિટ્ટી જીનોવેઝ નામની એક ૨૮ વર્ષની યુવતી કામ પરથી પોતાના ઘરે પરત આવી રહી હતી. તેના ઘરથી એ માત્ર ૩૦ મીટર દૂર પાર્કિંગ સ્પેસમાં હતી ત્યારે તેના પર હુમલો થયો. હુમલાખોરે બળાત્કાર બાદ તેને છરીના ઘા મારીને હત્યાનો પ્રયાસ કર્યો. આ ઘટના કિટ્ટીના ઘરની સામે ઘટી રહી હતી, ત્યારે ઍપાર્ટમૅન્ટમાં રહેતાં અન્ય ૩૮ પાડોશીઓ તે જોતાં રહ્યાં. કિટ્ટીએ બચવાનો પ્રયાસ પણ કર્યો છતાં કોઈ મદદે આવ્યું નહીં. એ ચીસો પાડતી રહી અને રડતી રહી અને અંતે મૃત્યુ પામી.

- પ્રિયંકા જોષી

‘હાઈવે પર થયેલો ગમખ્વાર અકસ્માત’, ‘ધોળા દહાડે થયેલી કરપીણ હત્યા’, ‘ભરી બજાર વચ્ચે ચાકુ હુલાવી દીધું’, ‘પરણિતા સ્ત્રીએ કરેલું અગ્નિસ્નાન’ પ્રકારના અનેક સમાચારો રોજેરોજ આપણે સવારની ચા સાથે ગળે ઉતારી દેતા - આ હોઈએ છીએ. આ તો રોજનું થયું - કહીને છાપું વાળીને પસ્તીમાં મૂકી દેતાં હોઈએ છીએ. પાડોશમાંથી સાંભળતા કકળાટથી કંટાળીને બારણું આડું કરી દેતાં હોઈએ છીએ. દુનિયાદારીના પાટા પર આપણી ગાડી નિર્વિઘ્ને ચાલે એ માટે આપણે આમ આંખઆડા કાન કરતાં ક્યારે શીખી ગયા એની તો સૂધ પણ રહી નથી. એ હકીકતને નકારી શકાય એમ નથી કે આપણે એક એવો સંવેદનહીન સમાજ રચી બેઠા છીએ કે જ્યાં કોઈની મદદ કરવી એ શાણપણ નથી ગણાતું. ઊલટું એ સંજોગોમાંથી છટકવાની હોશિયારી હોવી ફરજિયાત ગણાય છે.

તાજેતરની જ ઘટના જોઈએ તો ગુજરાતના સુરતમાં જ પૂર્વપ્રેમીએ પ્રેમીને ચાકુના ઘા મારીને મોતને ઘાટ ઉતાર્યો. રાજધાની દિલ્હીમાં રહેતી સગીરાને તેના પ્રેમીએ છરીના ઘા મારીને હત્યા કરી હતી. આ ઘટનાનો વીડિયો સોશિયલ મીડિયા પર દુનિયાએ જોયો. જ્યારે આ ઘટના બની ત્યારે ત્યાં ૭-૮ લોકો હાજર હતા, પરંતુ એ તમામ લોકો બસ જોતાં રહ્યાં. આપણને પણ સહજ પ્રશ્નો થાય કે આટલી ભયાનક ઘટના આંખ સામે બનતી જોઈને પણ લોકો ચૂપ કેવી રીતે રહ્યા? લોકોએ તેને રોકવાનો પ્રયાસ કેમ ન કર્યો?

આપણે પણ જાણીએ છીએ કે આ પહેલીવાર નથી જ્યારે ભીડમાં ઊભેલા લોકો આ રીતે નિષ્ક્રિય બની રહ્યા હોય. ભૂતકાળમાં પણ આવા અગણિત બનાવો બન્યા છે અને બનતા રહ્યા છે. આપણી આજુબાજુ નજર કરીએ તો દરરોજ આવા અકસ્માતોનાં અનેક ઉદાહરણો જોવા મળશે, જ્યારે કોઈ પીડિત કે જરૂરિયાતમંદને મદદ કરવાને બદલે ભીડ નિરાંતે તમાશો જોતી રહી હોય. રસ્તામાં બે જણ ઝઘડતા હોય તો ત્યાંથી પસાર થતાં બાકીના લોકો ‘આપણે શું?’ વિચારીને આગળ વધી જાય છે. જ્યારે ભીડભાડવાળી બસો કે ટ્રેનોમાં કોઈની છેડતી થાય ત્યારે પણ આવી જ ઉદાસીનતા જોવા મળે છે. આ એમનો આપસનો મામલો છે -એવું માનીને ભીડ તમાશો જોતી રહે છે.

લોકોની અનપેક્ષિત વર્તણૂકથી દરેકને આશ્ચર્ય થાય છે. મનોવિજ્ઞાનમાં તેને બાયસ્ટેન્ડર ઇફેક્ટ કહે છે.