આઝાદીનો અર્થ અને મર્મ

અંગ્રેજોએ સત્તા ભારતીયોને સોંપી એટલા પૂરતો દેશને આપણે આઝાદ માનતા હોઈએ તો એ માન્યતા ભૂલ ભરેલી છે. રાજકીય આઝાદીની સાથે સામાજિક આઝાદી પણ એટલી જ મહત્ત્વની છે. જેની અહીં માંડીને વાત કરવામાં આવી છે.

માર્ટિન મેકવાન

ગુજરાત રાજ્ય રચાયું તેના ૧૩ વર્ષ પહેલાંના સૌરાષ્ટ્ર રાજ્યની આ વાત ‘ઉછરંગરાય ઢેબરની આત્મકથા' વિષયક પુસ્તકમાં વાંચ્યાનું યાદ છે, ત્યારે મુખ્યમંત્રીની કચેરી છાણથી લીંપેલ એક ઓરડામાં હતી અને ભોંય પર આસનપટ્ટા પર મંત્રીમંડળ બેસતું. મુખ્યમંત્રી કે મંત્રીઓ માટે એક્સ-વ્હાય-ઝેડ નામની કોઈ સલામતી ન હતી. સૌરાષ્ટ્ર રાજ્યના પ્રથમ મુખ્યમંત્રી અને જેમના થકી થયેલ જમીનસુધારણા કાર્યક્રમથી ‘પટેલ પાવર’નો પાયો નંખાયો તે ઉછરંગરાય ઢેબર કોઈ ગામમાં પહોંચ્યા. ઢોલ- ત્રાંસા-નગારાંના સ્વાગતે સરઘસ સભામંડપ સુધી જવા નીકળ્યું. રસ્તામાં મુખ્યમંત્રીને જણાયું કે કોઈ વૃદ્ધ ભાભા તેમના ઝભ્ભાની કિનારી ખેંચી તેમનું ધ્યાન આકર્ષવા કોશિશ કરી રહ્યા છે.

સભા શરૂ થઈ એટલે ઢેબરભાઈએ ભાભાને તકલીફ હોય તો જણાવવા પૂછ્યું. ભાભાએ વિનંતી કરી કે તેમના છોકરાની પત્ની રિસામણે ચાલી ગઈ છે તેને પાછી લાવી આપે. ભાભાએ કબૂલ કર્યું કે તેમના દીકરાએ તેને મારી હતી. મુખ્યમંત્રીએ ભાભાને સમજાવ્યું કે હવે આપણે બધાં આઝાદ થયા એટલે સ્ત્રી પર હાથ ન ઉપાડાય. ભાભાએ સ્ત્રી-સન્માન-શૂન્ય-ભાષામાં કહ્યું: જ્યાં બૈરાંઓને ન મરાય, એવી આઝાદી અમારે જોઈતી નથી.’

ભારતીય બંધારણના પ્રમુખ ઘડવૈયા ડો. આંબેડકરે વિશ્વના અનેક દેશોના ઇતિહાસ અને સમાજવ્યવસ્થા અંગેના વ્યાપક અભ્યાસથી એક તજજ્ઞ તરીકે સમજાવ્યું હતું કે રાજકીય આઝાદી અને સામાજિક આઝાદી વચ્ચે તફાવત છે અને તે બંને એક સિક્કાની બે બાજુ નથી; અર્થાત્ રાજકીય આઝાદી સાથે સામાજિક આઝાદી એની મેળે આવે તેવું શક્ય નથી. તત્કાલીન રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસે ૧૯૨૦ના ગાળામાં સામાજિક સુધારાઓના કામને બાજુએ મૂકી રાજકીય આઝાદી પર પોતાનું સઘળું ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા નક્કી કર્યું હતું. તેમનું માનવું હતું કે એકવાર રાજકીય આઝાદી મળે પછી સામાજિક સુધારા લાવવાનું કામ ચપટી વગાડતાં થઈ જશે. ડો. આંબેડકરે આ માન્યતા સામે ગંભીર ચેતવણી આપી હતી જે આજે સાચી પડી છે. જેમને ડો. આંબેડકરના નામ માત્રથી સૂગ ચઢતી હોય તેમને આવી ચેતવણીનું હાર્દ ન સમજાય તે સાચું.