સ્વતંત્રતા સંગ્રામને સમાંતર સામાજિક આંદોલનની ભૂમિકા

ભારતની આઝાદી માટેના બીજ તો ઓગણીસમી સદીમાં વવાઈ ચૂક્યા હતા. એ સદી દેશના ઇતિહાસમાં સમાજ સુધારાની સદી ગણાય છે. અનેક સુધારકોએ સમાજ પરિવર્તન અર્થે જીવન સમર્પિત કર્યું. આ આંદોલનોએ પરિવર્તનની પ્રગટાવેલી મશાલને વધુ પ્રજ્વલિત કરવાની જવાબદારી નિભાવીને તેને યાદ કરીએ.

ડો. ગૌરાંગ જાની

આઝાદી અમૃત મહોત્સવ ઊજવીએ છીએ ત્યારે આઝાદીના સંગ્રામનું કેન્દ્રબિંદુ મહાત્મા ગાંધી હોય એ સ્વાભાવિક છે. ગાંધીજીનો જન્મ ૧૮૬૯માં થયો એ પૂર્વે બંગાળ, મહારાષ્ટ્ર, ગુજરાત સહિત દેશના અનેક પ્રદેશોમાં સામાજિક સુધારા શરૂ થઈ ચૂક્યા હતા. રાજા રામ મોહનરાય, દેવેન્દ્રનાથ ટાગોર અને ઈશ્વરચંદ્ર વિદ્યાસાગર જેવા બંગાળી સુધારકોએ ભારતભરના યુવાનોને નવા ભારતની દિશા ચીંધી હતી. સતી પ્રથા નિર્મૂલન * કાનૂનથી માંડી વિધવા વિવાહ, સ્ત્રી શિક્ષણ અને જ્ઞાતિ સુધારણા ક્ષેત્રે પાયાનું પ્રદાન શરૂ થઈ ચૂક્યું હતું. સુધારણાન્ત આ ભારતીય વારો મહાત્માજીને મળ્યો અને એ વારસો આઝાદી આંદોલન સાથે તેમનાં રચનાત્મક કાર્યોમાં તેમ જ એ સમયના અનેક નામાંકિત નેતાઓનાં કાર્યોમાં પ્રતિબિંબિત થતો રહ્યો. આઝાદી પછી આજે પણ એકવીસમી સદીના ત્રીજા દશકમાં ભારતમાં આવેલા અનેક સામાજિક પરિવર્તનના મૂળ સ્વતંત્રતા આંદોલન સાથે સર્જાયેલા સામાજિક આંદોલનો અને સામાજિક અભિયાનોમાં છે.

૧૮૫૭ના બળવા પછી ઓગણીસમી સદીનાં અંતિમ વર્ષોમાં દેશની આઝાદીની દિશામાં ભારતવાસીઓ સક્રિય થયા એ દરમિયાન મહારાષ્ટ્રમાં જ્યોતિબા ફૂલે (૧૮૨૭ - ૧૮૯૦) એ સદીઓ પુરાણી હિન્દુઓની બ્રાહ્મણ પ્રભાવી જ્ઞાતિ વ્યવસ્થા સામે બંડ પોકાર્યું. પછાત જ્ઞાતિઓ અને દલિતોને સમાનતા પ્રાપ્ત થાય અને પુરુષ પ્રધાન સમાજમાં સ્ત્રીઓને શિક્ષણ અને સમાનતા મળે એ દિશામાં તેઓએ અને પત્ની સાવિત્રીબાઈએ ક્રાંતિ આણી. આ વિચારધારાનો પ્રભાવ દેશભરમાં થયો અને આ વારસો બાબા સાહેબ આંબેડકરના દલિત અધિકારોનાં આંદોલનોમાં ઝીલાયો. વર્ષ ૧૯૨૭ના માર્ચ મહિનાની વીસમી તારીખે બાબા સાહેબે મહારાષ્ટ્રમાં મહાડના તળાવમાં દલિતોને પીવાના પાણીનો અધિકાર મળે એ માટે સત્યાગ્રહ શરૂ કર્યો જે આધુનિક ભારતના ઇતિહાસમાં દીવાદાંડીરૂપ છે. આ સત્યાગ્રહ કેમ શરૂ થયો તેનો ઇતિહાસ છે.