દેશભક્તિ ફિલ્મોની સફર: મોહે મોહે તું રંગ દે બસંતી!

દેશભક્તિની ભાવના જગાડતી ફિલ્મો આઝાદી પહેલાં ’ને પછી પણ અઢળક બની છે. આઝાદી પહેલાં લોકોને એકજૂટ કરવા માટે તથા વિશ્વાસ ટકાવી રાખવામાં આ ફિલ્મો મદદરૂપ બની છે, તો બાદમાં દેશ પ્રત્યેનું ગૌરવ વધારતી ફિલ્મો બની છે. મનોજકુમારના આગળના સમયથી ‘મેજર’ ફિલ્મ સુધીની સફરની વાત કરીએ.

પાર્થ દવે

ભારતમાં પેટ્રિઓટિક એટલે કે દેશભક્તિને લગતી ફિલ્મો આઝાદી પહેલાં અને બાદમાં અઢળક બની છે. છેલ્લાં વર્ષોમાં પણ દેશભક્તિને લગતી ફિલ્મો ઘણી બની. સિક્રેટ એજન્ટ અને સ્પાય ઓફિસર્સની વાર્તા દર્શાવતી ‘રાઝી’, ‘રો - રોમિયો અકબર વોલ્ટર, ‘બેબી’, ‘હોલિડે’ જેવી ફિલ્મો આવી, તો આર્મી, નેવી તથા એરફોર્સનાં દિલધડક ઓપરેશનો અને બલિદાન રજૂ કરતી ‘બોર્ડર’, ‘ઉરી’, ‘એલઓસી’ અને ‘ધ ગાઝી એટેક' સહિતની ફિલ્મો આવી. ભારતના સામાજિક મુદ્દા રજૂ કરીને મનોરંજનની સાથે દેશપ્રેમની વાત કરતી ‘અ વેનસડે’, ‘નાયક’, ‘રંગ દે બસંતી’, ‘પેડમેન’ અને ‘સ્વદેશ' જેવી ફિલ્મો આવી. ક્રાંતિકારીઓનાં જીવનની વાત કરતી (બોસ, સરદાર, ગાંધી), સ્પોર્ટ્સપર્સન કે વૈજ્ઞાનિકની જિંદગીની વાત કરતી કે ભારતને જુદાં-જુદાં ક્ષેત્રમાં મળેલી ઉપલબ્ધિની વાત કરતી ફિલ્મો પણ આવી. લિસ્ટ ખાસ્સું લાંબું છે. આપણે અહીં આઝાદી પહેલાં, આઝાદી દરમિયાન અને આઝાદી બાદની લ્મિો તથા તેમાં આવેલો બદલાવ અને તેની અસર વિશે વાત કરીશું.

શરૂઆતી ફિલ્મો અને પ્રતિબંધ

ફ્લેશબેકમાં જઈએ તો ૧૯૩૦માં, શાંતારામે ‘સ્વરાજ્યચે તોરણ' નામની ફિલ્મ બનાવી હતી. તેના પોસ્ટરમાં છત્રપતિ શિવાજી ધ્વજ ફરકાવતા દેખાઈ રહ્યા હતા. આ પોસ્ટર તથા ફિલ્મના ટાઇટલમાં ‘સ્વરાજ’ શબ્દ જોઈને બ્રિટિશ ઇન્ડિયન સેન્સર બોર્ડે આ ફિલ્મ બેન કરી હતી. શાંતારામના મિત્ર અને ફિલ્મ ડિસ્ટ્રિબ્યુટર બાબુરાવ પાઇએ અધિકારીઓ સામે દલીલ કરી હતી. અધિકારીઓની ડિમાન્ડ હતી કે લ્મિનું નામ બદલવામાં આવે, અમુક દ્રશ્યોમાં ફેરફાર કરવામાં આવે અને ધ્વજ ફરકાવતા ક્લાઇમેક્સનો સીન સદંતર કાઢી નાખવામાં આવે. માટે બાદમાં ‘ સ્વરાજ્યચે તોરણ’ ફિલ્મનું નામ બદલાવીને ‘ ઉદયકાલ’ કરવામાં આવ્યું હતું.