સૌરાષ્ટ્રના સત્યાગ્રહો રજવાડાંઓ સામે લલકાર

બ્રિટિશ ઇન્ડિયામાં રાષ્ટ્રીય ચળવળ જોર પકડતી ત્યારે તેની પડોશમાં આવેલાં દેશી રાજ્યોમાં તેના પડઘા અચૂક પડતા. ભારતમાં કુલ ૫૬૨ દેશી રાજ્યો હતાં, એમાંથી ૨૨૨ તો એકલાં સૌરાષ્ટ્રમાં હતાં. એ દેશી રાજ્યોની રૈયતે સ્વાતંત્ર્ય આંદોલનમાં જે ફાળો આપ્યો, જે સત્યાગ્રહો કર્યા એ જાણવું રસપ્રદ બની રહે છે.

ઇમરાન દલ

રાજકોટમાં શાસકે લોકોને આપેલું વચન પાળ્યું ન હોવાથી માર્ચ, ૧૯૩૯માં ગાંધીજી ઉપવાસ ઉપર ઊતર્યા હતા એ સમયનું દ્રશ્ય.

ગાંધીજીના ભારત આગમન બાદ જે આંદોલનો થયાં એમાં સૌરાષ્ટ્રની ભાગીદારી થઈ, એ પહેલાંથી કેટલીક નોંધપાત્ર ઘટનાઓ બની હતી જેણે આ વિશાળ પંથકની પ્રજામાં આઝાદીના ખયાલનાં બીજ રોપ્યાં હતાં. જેમ કે ગાયકવાડ શાસને ઓખા મંડળ (દ્વારકા, ઓખા, બેટ વગેરે)માં વસતા વાઘેરોની જમીન છીનવી લેતાં ઈ.સ.૧૮૨૦થી વાઘેરોએ સંગ્રામ શરૂ કર્યો હતો. ૧૮૫૭નો વિપ્લવ થયો એ વખતે વિદ્રોહીઓ અંગ્રેજોને ભારતમાંથી હાંકી કાઢવામાં સફળ થયા હોવાની ઓખા મંડળમાં અફવા ફ્લાઈ, જેને પગલે વાઘેરોનો જુસ્સો વધ્યો અને તેમણે ૧૮૫૮માં જોધા માણેક અને મૂળુ માણેકની આગેવાની નીચે ગાયકવાડ પાસેથી પોતાનો પ્રદેશ પાછો મેળવવવા સંગઠિત પ્રયાસો હાથ ધર્યા હતા. ગાયકવાડ શાસનને તેમણે હંફાવી દીધું હતું. છેક ૧૮૬૭ સુધી તેમનો સંઘર્ષ ચાલ્યો હતો. છેવટે મોટા ભાગની જમીનો તેમણે પરત મેળવી હતી.

જૂનાગઢ રાજ્યએ એના તાબા હેઠળના કેશોદ મહાલના મૈયા ગિરાસદારોને ચાકરિયાત ગણી તેમની પાસેથી જમીન મહેસૂલ તથા અન્ય વેરા લેવાનું ૧૮૭૭માં શરૂ કરતાં ભારે વિરોધ થયો. નારાજ થયેલા મૈયાઓ ૧૮૮૨ના ડિસેમ્બર માસમાં કનડા ડુંગર ઉપર જઈને રિસામણે બેઠા. એક માસ સુધી આ સત્યાગ્રહ ચાલ્યો. જૂનાગઢની સેનાએ ૨૫ જાન્યુઆરી, ૧૮૮૩ના રોજ તેમના ઉપર હુમલો કર્યો. જેમાં ૮૫ મૈયાઓ મૃત્યુ પામ્યાં હતાં. આ ઘટના મૈયાઓના હત્યાકાંડ' તરીખે ઓળખાઈ. આ રાક્ષસી કૃત્યથી જૂનાગઢ રાજ્યની આબરુંનું ધોવાણ થયું. હત્યાકાંડને પગલે સૌરાષ્ટ્રની અન્ય પ્રજામાં પણ પોતાનાં રાજ્યોના અત્યાચાર સામેનો આક્રોશ જન્મવા લાગ્યો હતો.

વીસમી સદીની શરૂઆતમાં સૌરાષ્ટ્રમાં ગોંડલ, રાજકોટ, ભાવનગરને બાદ કરતાં અન્ય દેશી રાજ્યો ઇજારાશાહી અને આપખુદ સત્તા ચલાવતા હતા. એમના અત્યાચારી કાનૂન નીચે પ્રજા ચગદાતી હતી. રાજાઓને બ્રિટિશ શાસનનો ટેકો હોવાથી પ્રજાની ફરિયાદો સાંભળનાર કોઈ નહોતું. લોકો ઉપર સતત વેરો વધારવામાં આવતો હતો. મન ફાવે એ રીતે શોષણ કરવાનો અધિકાર હોય એમ રાજાઓ વર્તતા હતા. કરવેરાના નાણાં તેઓ વેડફી નાખતા હતા. આ શોષણ સામે છેવટે જનઆંદોલન જાગ્યું હતું.

સરધાર શિકાર સત્યાગ્રહ