ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં સત્તાની સાઠમારી કથાનો સાચો ‘નાયક' કોણ?

છેલ્લા કેટલાક સમયના ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના ઇતિહાસનું વિહંગાવલોકન કરીએ તો એક હકીકત ઊડીને આંખે વળગે એવી જણાઈ આવે છે કે, વિદ્યાપીઠમાં સર્વોચ્ચ પદ છો કુલપતિનું હોય, પરંતુ ખરા અર્થમાં વિદ્યાપીઠમાં ‘નાયક' તો કુલનાયક જ હોય છે. રાષ્ટ્રીય રાજનીતિમાં રચ્યાપચ્યા રહેતા કુલપતિઓ વતી કુલનાયક સમગ્ર વહીવટનું રોજિંદું સંચાલન કરતા રહ્યા છે.

- ડૉ. દેવ દવે

‘એક વણિકપુત્ર જો કરી શક્યો હોય તો મેં ઋષિકાર્ય કર્યું છે’ એવા શબ્દો ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના તત્કાલીન સ્થાપક કુલપતિ ગાંધીજીએ સંસ્થાની સ્થાપના સમયે કહેલા, આજે એ ઘટનાને ૧૦૦ વર્ષ પૂર્ણ થયા પછી, ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના ૧૨મા કુલપતિપદે એક ઋષિતુલ્ય વ્યક્તિ આવી છે, એ પણ એક યોગાનુયોગ. રાજ્ય સરકારની યુનિવર્સિટીઓના કુલપતિની ઉપર જે-તે રાજ્યના રાજ્યપાલ કુલાધિપતિ હોય છે, પરંતુ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના વિશિષ્ટ બંધારણ અને ડિમ્ડ યુનિવર્સિટી તરીકેની માન્યતાને લીધે આ વ્યવસ્થા લાગુ પડતી નહોતી. કુલનાયકની ઉપર કુલપતિ તો હોય છે. જોકે, એ વિદ્યાપીઠના ટ્રસ્ટીમંડળ દ્વારા સામાજિક ક્ષેત્રના અગ્રણી અને ગાંધીવિચારમાં માનતા વ્યક્તિ હોય છે. એ અનુસંધાનમાં આચાર્ય દેવવ્રત પણ અહીં રાજ્યપાલ તરીકે નહીં, પરંતુ શિક્ષણ અને સામાજિક ક્ષેત્રે પોતાના વ્યક્તિગત યોગદાનને લીધે કુલપતિપદે નિમણૂક પામ્યા છે.

છેલ્લાં ઘણાં વર્ષોથી વિદ્યાપીઠના ખાડે ગયેલા વહીવટ કે હાલના વિવાદનું મૂળ છે એવી આર્થિક ગેરરીતિઓ કે કર્મચારીઓની નિમણૂકોમાં આચરવામાં આવેલી વહાલાં-દવલાંની નીતિ સામે, આચાર્ય દેવવ્રતની નિમણૂક સુધી, વિદ્યાપીઠની સત્તાના કેન્દ્રમાં રહેલા અને લાભના પદ ભોગવતા કોઈને પણ ક્યારેય કશું ખૂંચ્યું નથી, ગાંધી ચીંધ્યા માર્ગે વિરોધ કરવા જેવું લાગ્યું નહોતું.

પરંતુ પોતાની સ્થાપનાની સદી વટાવી ચૂકેલી વિદ્યાપીઠના વાતાવરણમાં ફરક આવ્યો છે એ વાત ત્યારે જાહેર થઈ જ્યારે વિદ્યાપીઠના ૧૧મા કુલપતિપદે ૭-૩૨૦૧૫ના રોજ વરાયેલાં આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિપ્રાપ્ત ઇલાબહેન ભટ્ટે પોતાનો પદભાર છોડવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી અને તાજેતરમાં ૧૮-૧૦-૨૦૨૨ના રોજ નિવૃત્તિ સ્વાસ્થ્યના કારણોસર સ્વૈચ્છિક સ્વીકારી પણ લીધી. જોકે, એમના સ્વૈચ્છિક રાજીનામાની પેશકશ અને જે વિવાદમાં હાલ વિદ્યાપીઠ ફસાયેલી છે એ બેયની તારીખ અને તવારીખ જોઈએ તો લગભગ નજીકની છે. બીજી દ્રષ્ટિએ જોઈએ તો, કુલપતિપદેથી નિવૃત્ત થનારાં ઇલાબહેન પહેલા મહિલા તો છે જ સાથોસાથ પહેલા કુલપતિ પણ છે, કારણ કે અત્યાર સુધીના દરેક કુલપતિના અવસાન બાદ જ જગ્યા ખાલી પડતાં નવા કુલપતિની નિમણૂક કરવામાં આવી છે અને દરેક કુલપતિ આજીવન કુલપતિ તરીકે સેવારત રહ્યા છે, એવી વિગતો સંસ્થાની વેબસાઇટ દર્શાવે છે.