ડિજિટલ કરન્સી તરફ ભારતનું પ્રયાણ

રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયાએ ખાનગી ક્રિપ્ટોકરન્સી જેવી કે બિટકોઇન, ઇથર અને અન્યનો ઉપયોગ મની લોન્ડરિંગ, ટેરર ફાઇનાન્સિંગ અને કરચોરી માટે થઈ રહ્યો છે તે અંગે વારંવાર ચિંતા વ્યક્ત કરી છે. હવે જ્યારે નાણાકીય વ્યવહારો પણ ડિજિટલ થવાની દિશામાં આગળ વધ્યા છે ત્યારે ડિજિટલ રૂપિયો બિટકોઇન, ઇથેરિયમ અને અન્ય ક્રિપ્ટોકરન્સીથી અલગ હશે, કારણ કે તેને સરકાર દ્વારા સમર્થન મળશે.

- ડો. જયેશ શાહ

રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા દ્વારા નવેમ્બર ૦૧, ૨૦૨૨થી હોલસેલ સેગમેન્ટમાં ડિજિટલ રૂપિયાનો પાયલોટ પ્રોગ્રામ શરૂ કરવામાં આવ્યો છે. પાયલોટ પ્રોગ્રામમાં ભાગ લેવા માટે સ્ટેટ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા, બેંક ઓફ બરોડા, યુનિયન બેંક ઓફ ઇન્ડિયા, એચડીએફસી બેંક, આઈસીઆઈસીઆઈ બેંક, કોટક મહિન્દ્રા બેંક, યસ બેંક, આઈડીએફસી ફર્સ્ટ બેંક અને એચએસબીસી સહિત નવ બેંકોની પસંદગી કરવામાં આવી છે.

સેન્ટ્રલ બેંક ડિજિટલ કરન્સી (સીબીડીસી)ને ભારતીય રિઝર્વ બેંક દ્વારા જારી કરાયેલ કાનૂની ટેન્ડર તરીકે ગણવામાં આવશે. આરબીઆઈ ડિજિટલ રૂપિયાના બે વર્ઝન જારી કરશે (૦૧.) જથ્થાબંધ (CBDC-W એટલે કે e-w) અને (૦૨.) સામાન્ય હેતુ અથવા છૂટક (CBDC-R એટલે કે e-R). આ ડિજિટલ સીબીડીસી સાર્વભૌમ ચલણ સમાન જ રહેશે અને ફિયાટ ચલણની સમકક્ષ એક-થી-એક વિનિમયક્ષમ હશે. એવી જાહેરાત પણ આરબીઆઈ દ્વારા કરવામાં આવી છે. સીબીડીસીનો ઉદ્દેશ્ય નાણાંના વર્તમાન સ્વરૂપોને બદલવાને બદલે પૂરક બનાવવાનો છે અને વપરાશકર્તાઓને વધારાની ચુકવણીનો માર્ગ પૂરો પાડવાનો છે. વર્તમાન ચુકવણી પ્રણાલીઓને બદલવાનો કોઈ વિચાર આરબીઆઈનો નથી એવો ખુલાસો આરબીઆઈ દ્વારા કરવામાં આવ્યો છે.

આ પાયલોટ પ્રોગ્રામ દર-wથી શરૂ કરવામાં આવ્યો છે. જેનો ઉપયોગ સરકારી સિક્યૉરિટીઝમાં સેકન્ડરી માર્કેટ ટ્રાન્ઝેક્શનની પતાવટ માટે કરવામાં આવશે. e૬-wનો હેતુ આંતર-બેંક બજારને વધુ કાર્યક્ષમ બનાવવાનો પણ છે. e-w આરબીઆઈ સેટલમૅન્ટની ટ્રાન્ઝેક્શન કોસ્ટને ઘટાડશે એવી અપેક્ષા છે. ગ્રાહકો અને વેપારીઓ ધરાવતા વપરાશકર્તા જૂથોમાં પસંદગીનાં સ્થળોએ ડિજિટલ રૂપીમાં રિટેલ સેગમૅન્ટ e-Rમાં પ્રથમ પાયલોટ પ્રોજેક્ટ એક મહિનાની અંદર લોન્ચ કરવાની આરબીઆઈની યોજના છે.