બિંજ-થિંગ

બિંદુથી કલાસૃષ્ટિનું સર્જન - ટીકુલી હસ્તકલા

- પ્રિયંકા જોષી

સ્ત્રીની રૂપસજ્જામાં જેનું શીર્ષ સ્થાન છે તેવા ભાલ પર શોભતાં ચાંદલાને કવિઓએ ભાનુ એટલે કે સૂર્યની માની ઉપમા આપી છે. બિંદુને સૃષ્ટિનું ઉદ્ગમ માનવામાં આવે છે. તેથી જ તે શુભત્વ અને મંગલ પ્રારંભનું પ્રતીક છે. તેને ધારણ કરનારના ચહેરા પર દિવ્યતા પથરાયેલી દેખાય છે. પુરાતન કાળથી સ્ત્રીઓને અત્યંત પ્રિય એવી બિંદીઓના સુશોભન અને સામગ્રીમાં અનેક કલાકીય વૈવિધ્ય જોવા મળ્યું છે પણ શું આ કલા હસ્તકલાનું વ્યાપક રૂપ લઈ શકે? સ્ત્રીઓએ હસ્તગત તેવી આ કલાને તેણે સેંકડો વર્ષ પહેલાં હસ્તકલાના રૂપમાં મૂકી, જે ‘ટીકુલી આર્ટ’ તરીકે આજે પણ જાણીતી છે.

બિહારની રાજધાની પટનાથી લગભગ દસેક કિ.મી. પૂર્વ તરફ આવેલ જૂના વિસ્તારને ‘પટના સાહિબ' કહે છે, કારણ કે શીખોના દસમા ગુરુ, શ્રી ગુરુ ગોવિંદસિંહજીનો અહીં જન્મ થયો હતો. આ વિસ્તારની એક અન્ય ખાસિયત એ પણ છે કે લગભગ ૮૦૦ વર્ષ પહેલાં હસ્તકલા ‘ટીકુલી આર્ટ’નો જન્મ પણ અહીં થયો હતો.

બિહારની સ્થાનિક ભાષાના ‘ટીકુલી’ શબ્દનો ગુજરાતી અર્થ ‘ટીલડી’ કે માથા પરની બિંદી. મૌર્યકાળમાં આ કલા ખૂબ વિકસી હતી. આ આઠસો વર્ષના સમયખંડોની સફર દરમિયાન આ કલાનાં સ્વરૂપોમાં અનેક બદલાવ આવ્યા છે. ખાસ કરીને ઉપયોગમાં લેવાતી સામગ્રીમાં આવેલા ફેરફારો નોંધનીય છે.

શરૂઆતના તબક્કામાં ‘ટીકુલી’ બનાવવા માટે પીગળેલા કાચની શીટ્સનો ઉપયોગ થતો હતો. કાચની શીટમાંથી વિવિધ કદના ગોળાકાર ટુકડાઓ કાપવામાં આવતાં. કાચનું આ કામ મુસ્લિમ પુરુષ કારીગરો કરતાં. ત્યાર બાદ કાચના એ ગોળ ટુકડા પર હિન્દુ પુરુષ કલાકારો સોના-ચાંદીનું વરખ લગાડતાં. તૈયાર થયેલી એ સોનેરી ટીકુલીઓ મહિલાઓના હાથમાં જતી. ત્યાર બાદ વાંસના તીક્ષ્ણ ઓજા૨ વડે ટીકુલી પર અવનવી ભાત પાડીને તેમાં રંગો પુરાવાનું કામ થતું. આ માટે તે સમયમાં કુદરતી રંગો અને ગુંદરનો ઉપયોગ થતો હતો, પરંતુ સમય જતાં સોનાની વધતી જતી કિંમતને કારણે તેના પર વરખના બદલે અન્ય રંગોનો ઉપયોગ થવા લાગ્યો.