કચ્છનું રજવાડી સ્થાપત્ય, ગઢ અને કિલ્લાઓ

દુશ્મનોથી નગરનું રક્ષણ કરવા માટે રાજાશાહી જમાનામાં કિલ્લાઓ બંધાતા હતા. મહારાષ્ટ્ર, રાજસ્થાન, મધ્યપ્રદેશ વગેરે રાજ્યોમાં ખૂબ મોટા કિલ્લાઓ છે. ગુજરાતમાં સૌથી વધુ એટલે કે ૩૦૦થી વધુ કિલ્લાઓ કચ્છમાં છે. સિંધુ સંસ્કૃતિના સમયનાં નગરોમાં પણ કિલ્લાના અવશેષો જોવા મળે છે. કચ્છમાં સળંગ ૪૫૦ વર્ષ સુધી જાડેજા વંશનું શાસન રહ્યું છે. તેમાં ઘણા ઉતાર-ચડાવ આવ્યા હતા, પરંતુ આ સમયગાળા દરમિયાન રાજ કરનારા ૧૮ રાજવીઓએ કિલ્લાઓનું નિર્માણ કરાવ્યું હતું, તેમ જ તેમના ભાયાતો દ્વારા દરબારગઢોનું નિર્માણ થયું હતું. કોઈએ ગામગઢ પણ બનાવરાવ્યા હતા. જોકે આજે ભૂકંપનો માર અને આધુનિક કાળના વહીવટકર્તાઓની ઇતિહાસની સ્મૃતિ સાચવવાની બેદરકારીથી બહુ થોડા કિલ્લા, ગઢ સારી અવસ્થામાં છે. મોટા ભાગના કિલ્લામાં મુખ્ય દ્વાર, ઝરુખાઓ, પાયા, કોઠાના અવશેષો જ જોવા મળે છે.

- સુચિતા બોઘાણી કનર

કચ્છની ઐતિહાસિક વિરાસતો લોકોમાં આકર્ષણ ઊભું કરે છે. તેમાં પણ ઓછી ઊંચાઈના ડુંગરો ધરાવતા કચ્છમાં સેંકડો વર્ષોથી રાજાઓએ કિલ્લાઓ બંધાવ્યા છે. તે પહેલાં પણ સિંધુ સંસ્કૃતિના અવશેષો કચ્છમાં જ્યાં જ્યાંથી મળે છે, ત્યાં ત્યાં કિલ્લા હોવાના પુરાવા પણ પ્રાપ્ત થાય છે. આજે પાકિસ્તાન સાથે આંતરરાષ્ટ્રીય સરહદ ધરાવતું કચ્છ રાજાશાહી જમાનામાં પણ સિંધ જેવા દુશ્મન રાજ્યની ખૂબ જ નજીક હતું. તેથી જ પોતાના રાજ્યની, નગરોની અને પ્રજાની રક્ષા કરવા માટે કચ્છના રાજવીઓએ કિલ્લાઓ બાંધવાને મહત્ત્વ આપ્યું હતું. કચ્છમાં વિશેષતઃ જમીન ઉપરના કિલ્લાઓ વધુ જોવા મળે છે. ડુંગર ઉપર પણ અમુક જગ્યાએ કિલ્લાઓ બનાવાયા છે. કચ્છમાં ૩૦૦થી વધુ કિલ્લાઓ છે. રાજસ્થાનની માફક જો આ કિલ્લાઓની જાળવણી થાય, પ્રવાસીઓ માટે સુવિધા વિકસાવાય તો પ્રવાસનની દૃષ્ટિએ નવું આકર્ષણ ઊભું થઈ શકે તેમ છે.

માનવ જ્યારથી સમજણો થયો, પરિવારમાં રહેતો થયો ત્યારે ટાઢ, તડકા વરસાદથી બચવા ઘર બનાવ્યાં, પોતાની ટોળીના તાકાતવાન વ્યક્તિને તેણે મુખી તરીકે સ્વીકાર્યો. આ મુખીએ પોતાની ટોળીના રહેઠાણો માટે ગામ બનાવ્યાં અને ગામના રક્ષણ માટે કિલ્લાઓ બનાવવાનું શરૂ કર્યું હોવાનું મનાય છે. કચ્છમાં કિલ્લાઓ શત્રુથી બચવા માટે બનાવાયા હતા. રાજાશાહી જમાનામાં સિંધ પ્રાંતના ખોસા લોકો ખૂબ લૂંટફાટ કરતા હતા. આ લોકો આસપાસના ગામમાં જઈને ઊંટ, ગાય, બકરી, ઘેટાં જેવું પશુધન લૂંટી અને ગામ સળગાવીને જતા હતા. તેનાથી રક્ષણ કરવા માટે પણ કિલ્લા કે ગઢ ખૂબ ઉપયોગી થતા હતા. સરહદી વિસ્તાર નજીકના અબડાસા તાલુકામાં તો દર ૫-૬ કિ.મી.ના અંતરે કિલ્લા જોવા મળે છે. દેશનાં અન્ય રાજ્યોના કિલ્લાની સરખામણીમાં કચ્છના કિલ્લાઓ નાના અને સાદા ગણાય છે, પરંતુ આ કિલ્લાઓ બહારી હુમલા સામે ભારે ટક્કર ઝીલીને અભેદ્ય રહ્યા હતા.