કુંભ પર્વ જ્યોતિષશાસ્ત્ર આધારિત છે

કુંભ પર્વનું આયોજન ગ્રહ યોગ પર આધારિત છે.ગુરુને આકાશનું (એટલે કે સૂર્યનો) એક ચક્કર લગાવતાં ૧૧ વર્ષ ૮૬ દિવસ લાગે છે. તેથી કુંભ પર્વ દર ૧૧ વર્ષ અને ૮૬ દિવસના અંતરાલે યોજાય છે

- ધનંજય રાવલ

ભારતનો સૌથી મોટો ધાર્મિક મેળો એટલે કુંભ મેળો. સંસારમાં જવલ્લે જ આયોજન વખતે આટલી વિશાળ સંખ્યામાં લોકો ભેગા થતા હશે. કુંભ મેળો દર બાર વર્ષે દેશનાં ચાર તીર્થ સ્થાનોમાં આયોજાય છે. આ ચાર તીર્થ સ્થાનોમાં હરિદ્વાર, નાસિક, ઉજ્જૈન અને પ્રયાગરાજમાં થાય છે.

કુંભના આ મહાપર્વ સમુદ્રમંથનની પૌરાણિક કથા પર આધારિત છે, પરંતુ દેશનાં ચાર સ્થાનોએ કુંભ મેળાનું આયોજન વિશિષ્ટ ગ્રહયોગોને આધારે થાય છે. આ ચાર ગ્રહયોગો : ૧. ગુરુનું કુંભ રાશિમાં અને સૂર્ય રેસ મેષ રાશિમાં હોય ત્યારે હરિદ્વારમાં કુંભ મેળો યોજાય છે. ૨. ગુરુનું વૃષભ રાશિમાં અને સૂર્ય મકર રાશિમાં હોય ત્યારે પ્રયાગરાજમાં કુંભ હોય છે. ૩. ગુરુ સિંહ રાશિમાં અને સૂર્ય પણ સિંહ રાશિમાં હોય ત્યારે નાસિકમાં કુંભ મેળો યોજાય છે. ૪. ગુરુ સિંહ રાશિમાં અને સૂર્ય મેષ રાશિમાં હોય ત્યારે ઉજ્જૈનમાં કુંભ હોય છે.

કહેવાનો અર્થ માત્ર એટલો જ છે કે કે કુંભ મહાપર્વનું આયોજન ખગોળીય ઘટનાઓ પર આધારિત છે. આ ખગોળીય ઘટનાઓનો અભ્યાસ કરવાથી આપણને બે વાતનો ખ્યાલ આવશે. એક તો કુંભ પર્વની ઐતિહાસિકતાની મહત્ત્વપૂર્ણ જાનકારી અને બીજી ભારતના જ્યોતિષનો વિકાસ-ક્રમ આ વાતો જાણવા માટે કુંભ પર્વની સાથે સંબંધ ધરાવતી સમુદ્રમંથનની પૌરાણિક કથા જાણી લેવી જરૂરી છે.

સમુદ્રમંથનની કથા રામાયણ (બાલકાંડ અધ્યાય ૪૫માં), મહાભારત (આદિ પર્વમાં આસ્તિક પર્વ રૂપે), ભગવત્ પદ્મ અને વિષ્ણુ વગેરે દરેક વૈષ્ણવ પુરાણોમાં જોવા મળે છે. મહાકાવ્યોમાં આ મંથન અમૃત મેળવવા માટે કરવામાં આવ્યું હતું. તો પુરાણોમાં લક્ષ્મી પ્રાપ્તિ માટે થયો હતો. આ સમુદ્રમંથનમાં દેવો અને દાનવો ઉપરાંત નાગ પણ સામેલ હતા. સમુદ્રમંથન દરમિયાન ૧૪ રત્નો પ્રાપ્ત થયાં, પરંતુ દરેક ગ્રંથોમાં રત્નોની પ્રાપ્તિનો ક્રમ એક જેવો નથી. મંથનમાં સૌથી પહેલું ઝેર નીકળ્યું. શંકર ભગવાને વિષપાન કર્યું અને નીલકંઠ કહેવાયા. ત્યાર પછીનાં પ્રાપ્ત થયેલાં રત્નોમાં એક ધન્વંતરિ પણ હતું. તેના હાથમાં અમૃતથી ભરેલું કમંડળ હતું.