દરેક વ્યક્તિ બોલતાં પહેલાં વિચારે તો...દુનિયા કેટલી શાનદાર હોત!

બીજા લોકો વિશે વાતો કરવી કે સાંભળવી એમાં કશું ખોટું નથી, પણ અગત્યનું એ છે કે તમે શું વાતો કરો છો. ત્રીજી વ્યક્તિ ઉપસ્થિત ન હોય, એના વિશે નકારાત્મક ટીકા-ટિપ્પણ કરવી અને ગેરસમજમાં ઉમેરો કરવો બહુ આસાન છે.

- રાજ ગોસ્વામી

સોક્રેટિસની ગળણી...

પૌરાણિક ગ્રીસના ચિંતક સોક્રેટિસ પાસે અનેક લોકો સલાહ-સૂચન અને જ્ઞાન લેવા માટે આવતા રહેતા. અમુક લોકો કામધંધો ન હોય તો ગપાટા મારવા પણ આવતા. સોક્રેટિસ એટલો વિચારશીલ અને અનુભવી હતો કે એણે ઉપયોગી અને બિનઉપયોગી વાતો વચ્ચે ફરક કરવાની એક રીત બનાવી હતી. એનો એક કિસ્સો છે...

એક દિવસ એક માણસ સોક્રેટિસ પાસે આવ્યો અને બોલ્યોઃ ‘તમારા ભાઈબંધની એક મસ્ત વાત સાંભળવા મળી છે, કહું?'

સોક્રેટિસે વિચારીને કહ્યું: ‘હું તારી વાત સાંભળું એ પહેલાં હું તને ત્રણ ગળણીએ ગાળીશ.'

‘ત્રણ ગળણી?’ માણસે પૂછ્યું.

‘હા.’ સોક્રેટિસે આગળ ચલાવ્યું: ‘પહેલી ગળણી એટલે સચ્ચાઈ. તેં જે વાત સાંભળી છે એની સચ્ચાઈ તે ચકાસી છે?’ ‘ના, મેં તો ખાલી સાંભળ્યું છે.’ ‘બહુ સરસ. તો એ વાત સાચી છે કે નહીં એ તને ખબર નથી. હવે, બીજી ગળણી ભલાઈની છે. તું મને મારા ભાઈબંધ વિશે જે કહેવા માગે છે એ વાત કેટલી ઉત્તમ છે?'

‘ના, ના. વાત તો ખરાબ છે.’

‘એટલે તું મને એક એવી ખરાબ વાત કરવા માગે છે, સાચી છે કે નહીં એની તને ખબર નથી, બરાબર? તો પછી હવે હું ત્રીજી ગળણીએ ગાળું. એ છે ઉપયોગિતા... તું જે વાત મને કહેવા માગે છે એ મારા માટે ઉપયોગી છે?’

‘ના, એવું તો કશું નથી.’

‘એટલે...’ સોક્રેટિસે કહ્યું: ‘તું જે કહેવા માગે છે એ ન તો સાચું છે, ન તો એ સારું છે અને ન તો એ કામનું છે. તો પછી તું મને એ શા માટે કહેવા માગે છે?’

***

આપણે જે સાંભળીએ છીએ, જે બોલીએ છીએ અને જે વિચારીએ છીએ એ આપણી અંદર એવી રીતે થઈ જાય છે કે આપણાં ભાવિ વિચાર અને વર્તન એનાથી પ્રભાવિત થાય છે. હું આત્મસાત્ તમારા વિશે આજે જે રીતે વિચારું છું અને તમારી સાથે જે વ્યવહાર કરું છું એ મારામાં ક્યાંથી આવ્યું? હું તમારા વિશે શું જાણું છું એના પરથી. તમારા વિશેની મારી જાણકારીની ગુણવત્તા કેવી છે એના પરથી તમારા વિશેના વિચાર અને વ્યવહારની ગુણવત્તા નક્કી થશે.