નળ સરોવર, ગુજરાતનું પક્ષીતીર્થ

ભારતમાં કુલ ૭૨ પક્ષી અભયારણ્ય છે, તેમાંનાં છ ગુજરાતમાં છે. ૧૯૬૯ના એપ્રિલમાં ખુલ્લું મુકાયેલું નળ સરોવર ખાસ તો યાયાવર પક્ષીઓનું શિયાળુ રહેઠાણ છે. વર્ષાઋતુની વિદાય પછી આ પક્ષીઓ જાતે જ પોતાની જૈવિક ઘડિયાળના ઇનબિલ્ટ ઇશારે અહીં આવી જાય છે.

- રક્ષા ભટ્ટ

મિડ ડિસેમ્બરનો માહોલ જામ્યો છે. એકાદ મહિના માટે ધનારકનાં કમુરતાંએ લગ્નપ્રસંગમાં બ્રેક મારી છે. જેનાં બાળકો બોર્ડની પરીક્ષાઓમાં બેસવાના છે તે સૌ પરિવારોએ ધરતી ધ્રુજાવતી સાઉન્ડ સિસ્ટમ, ડી.જે. અને ઘોંઘાટની ખુલ્લેઆમ દાદાગીરીમાંથી મુક્તિ મેળવી છે અને આથી હવે તો એવો દઢ સંકલ્પ છે કે સવારે નિયમિત ચાલવા જઈ ચડેલી ચરબી ઘટાડવી છે અને યોગાસન કરી ઊર્જાના ઉંબાડિયામાં દેહને બરાબર પકવવો છે.

આવા દઢ સંકલ્પોની શક્તિ આપતાં શિયાળામાં યોગ-ધ્યાન અને પ્રાણાયામ કરનાર ઉપરાંતનો એક બીજો જંગલપ્રેમી રખડુ વર્ગ છે, જેને વનો-જંગલો, રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનોઅભયારણ્યો, નાના-મોટા તળાવડા અને સરોવર સુધી જવું છે, ટેન્ટમાં રહેવું છે, જંગલ ટૂંક કરવા છે, દેશ-વિદેશનાં પંખીડાંઓને દૂરબીન માંડીને જોવા છે. ૪૦૦એમએમની મેક્સિમમ ફોકલ લેન્થથી તે સૌના ફોટા પાડવા છે અને તેનાં રંગ-રૂપ, આકાર અને કદથી તેઓને ઓળખી તેઓના મધમીઠા અવાજ પણ સાંભળવા છે.

વનવગડાની વાટે બેસીને કે સરોવરની પાળે બેસીને વિવિધ રંગી પંખીઓના કિલકિલાટ સાંભળવા માટે આમ તો ભારતમાં કુલ બોતેર પક્ષી અભયારણ્યો છે, જેમાં ૧૨૦૦થી વધુ જાતિઓનાં પક્ષીઓ રહે છે.  આ બોતેરમાંથી આપણા ગુજરાત પાસે જ છ જેટલાં અભયારણ્યો છે, જેમાંનું એક છે નળ સરોવર.

અમદાવાદની પશ્ચિમે ચોસઠ કિલોમીટર દૂર રહેલા સાણંદ ગામમાં આવેલું નળ સરોવ૨ ૧૨૬.૧૧ ચોરસ કિલોમીટરમાં પથરાયેલું સરોવર છે. ગુજરાતની સૌથી મોટી વેટલૅન્ડ બર્ડ સેન્કચ્યુરી સરોવર ગણાતું નળ શિયાળામાં યાયાવર પંખીઓનું ગમતું નિવાસ અને પેણબતક, સુરખાબ, ચમચો, ઉલટી ચાંચ અને બતકનું તો કાયમી સરનામું છે, જ્યાં તેઓ જનન–પ્રજનનમાં પણ વ્યસ્ત અને મસ્ત હોય છે.

૧૯૬૯ની એપ્રિલમાં ખુલ્લું મુકાયેલું આ જળચર પક્ષીઓનું અભયારણ્ય ખાસ તો યાયાવર પક્ષીઓનું શિયાળું રહેઠાણ છે. વર્ષના મોટા ભાગ દરમિયાન છીછરા પાણીના આ સરોવરમાં ૧.૮૩ મીટરથી ઊંડું પાણી રહેતું નથી અને આથી જ છીછરા પાણીની આ માર્શલૅન્ડ બગલા જેવાં જળચર પક્ષીઓ માટે ઉત્તમ અને અનુકૂળ સ્થાન છે.

મધ્ય ગુજરાત અને પૂર્વ સૌરાષ્ટ્ર વચ્ચેના નીચા ભૂમિ ભાગ વચ્ચે આવેલું નળ સરોવર એક સમયે અહીં અસ્તિત્વ ધરાવતાં છીછરા સમુદ્રી ફાંટાનો અવશેષ હોવાના પુરાવા આપે છે અને દેશદેશાવરથી આવતાં યાયાવર પંખીઓને હૂંફાળો ઉતારો પણ આપે છે.