આઝાદી સુધીની સફરના જાણવા-સમજવા જેવા આટાપાટા

‘દે દી હમેં આઝાદી બિના ખડ્ગ, બિના ઢાલ’ -એવું કવિ પ્રદીપજી ગાંધીજીની અહિંસાને અંજલિ આપવા માટે લખે, એ બરાબર છે, પરંતુ આઝાદી માટે દાયકાઓથી ચાલતો સંઘર્ષ પૂર્ણાહુતિ સુધી શી રીતે પહોંચ્યો, તે સમજવા માટે કવિતાઓ કે દંતકથાઓ કામ ન લાગે, કારણ કે તે પ્રક્રિયામાં સંકળાયેલા છે અણગમતાં સમાધાન, કારમા આઘાત, ભોગ-બલિદાન, વ્યૂહરચનાની શતરંજ, દેશપ્રેમની સાથોસાથ કુનેહની આકરી કસોટી, વાટાઘાટો અને આઝાદીને ગજવામાં ગણતા લોકોને અંદાજ પણ ન આવે એવા પડકાર.

ઓગસ્ટ ૧૪, ૧૯૪૭ની મધરાતે ભારત પરથી અંગ્રેજ સત્તાનો સકંજો દૂર થયો, ત્યાર પહેલાંનો સમય ફિલ્મી લાગે એવા વળાંકોપ્રસંગોથી ભરપૂર, પણ મોટા ભાગના લોકોથી મહદ્અંશે અજાણ્યો રહ્યો છે. આઝાદીનાં ૭૫ વર્ષ પૂરાં થઈ રહ્યાં છે ત્યારે, આઝાદીની લડાઈની મેરેથોન દોડના છેલ્લા તબક્કા સુધી જતાં પહેલાં, વીસમી સદીના પહેલા ચાર દાયકાનો અછડતો ઘટનાક્રમ.

આઝાદીની લડાઈ: વીસમી સદીના આરંભથી

પહેલી વાર ૧૯૦૯માં અને તેના દસ વર્ષ પછી, ૧૯૧૯માં બ્રિટનની સંસદે ભારતને થોડા વહીવટી સુધારા આપ્યા. તેનાં દસ વર્ષ પછી, ૧૯૨૯માં કેટલાક વધુ સુધારા આપવા માટે બ્રિટનની સરકારે ‘સાયમન કમિશન’ની નિમણૂક કરી. તેમાં એકેય ભારતીય સભ્ય ન હોવાથી તેનો ભારે વિરોધ થયો.

અંગ્રેજ સરકારને લાગતું હતું કે ભારતીયો પોતાનું બંધારણ જાતે બનાવી શકે તેમ નથી. જવાબમાં મોતીલાલ નહેરુના વડપણ હેઠળ રચાયેલી સમિતિએ નહેરુ રિપોર્ટ રજૂ કર્યો. તેમાં સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતાને બદલે ડોમિનિયન સ્ટેટસની માગણી કરવામાં આવી હતી. એટલે કે, ભારતને ઘણીખરી બાબતમાં સ્વતંત્રતા મળે, પણ તેની વફાદારી બ્રિટિશ તાજ પ્રત્યે રહે.

નહેરુ સમિતિની જોગવાઈ જવાહરલાલ નહેરુ અને સુભાષચંદ્ર બોઝ જેવા નવી પેઢીના નેતાઓને મંજૂર ન હતી. એટલે કોંગ્રેસના લાહોર અધિવેશન (૧૯૨૯)માં પહેલી વાર કોંગ્રેસ પ્રમુખ બનેલા જવાહરલાલના અધ્યક્ષપદે (ડોમિનિયન સ્ટેટસ નહીં, પણ) પૂર્ણ સ્વરાજનો ઠરાવ પસાર થયો. ત્યારથી શરૂ થયેલા આઝાદીના આંદોલનના બીજા તબક્કામાં દાંડીકૂચથી સત્યાગ્રહનો અને આંદોલનનો જુસ્સો વ્યાપી ગયો.

દાંડીકૂચ પછી ગાંધીજી જેલમાં હતા ત્યારે બ્રિટનમાં પહેલી ગોળમેજી પરિષદ યોજાઈ. તેનો હેતુ ભારતને કેવું બંધારણ આપવું જોઈએ તેની ચર્ચા કરવાનો હતો, પણ ગાંધીજી જેલમાં હોવાથી કોંગ્રેસે પરિષદમાં ભાગ ન લીધો. એટલે તે પરિષદનું કશું પરિણામ આવ્યું નહીં.

ઉર્વીશ કોઠારી