ચરોતરના યાદગાર ખેડા અને બોરસદ સત્યાગ્રહ

નબળી જનતા ઉપર શાસકો જ્યારે પાર વિનાના કર લાદીને એની આકરી વસૂલાત કરવા લાગે ત્યારે અચૂક રોષ ફાટી નીકળે અને આંદોલન પણ થાય. ચરોતર પંથકના ખેડા અને બોરસદ સત્યાગ્રહો એનાં નોંધપાત્ર ઉદાહરણો કહી શકાય. બંને સત્યાગ્રહો આઝાદીની લડતને વેગ આપવામાં પણ સહાયક બન્યા હતા.

શૈલેષ રાઠોડ

૧૯૨૩માં જ્યારે ગાંધીજી જેલમાં હતા ત્યારે કોંગ્રેસીઓએ સરદાર પટેલને ભારતીય ધ્વજ નહીં ફરકાવવાના કાયદા સામે નાગપુરમાં સત્યાગ્રહની આગેવાની કરવા કહ્યું હતું. વલ્લભભાઈએ દેશભરમાંથી હજારો સ્વયંસેવકોને એકઠા કરી ધ્વજવંદન યોજ્યું. તેમણે વાટાઘાટો દ્વારા બંદીઓની મુક્તિ કરાવી તથા રાષ્ટ્રવાદીઓ જાહેરમાં ધ્વજવંદન કરી શકે તેવી ગોઠવણ પણ કરાવી હતી.

આણંદના મુખી ગરબડદાસ હરિદાસ અને ખાનપુરના ઠાકોર જીવાભાઈએ ૧૮૫૭ના સંગ્રામમાં નેતૃત્વ કર્યું હતું. ગરબડદાસ તેજસ્વી અને બહાદુર હતા. મોટી મૂછો, લીંબુની ફાડ જેવી ચમકતી આંખો, ખડતલ શરીર, માથે ચરોતરી પાઘડી, કાનમાં સોનાની મરચી પહેરતા ગરબડદાસ મુખીની પંથકમાં માથાભારે અને બહારવટુ ખેડતા લોકોમાં ભારે ધાક હતી.

તેમણે ભીલ, કોળી, નાયક વગેરે મળી આશરે ૨૦૦૦ જેટલા સશસ્ત્ર લોકો એકઠા કર્યા અને ખેડા, નડિયાદ, આણંદ પ્રદેશમાં આવેલા બ્રિટિશ થાણા ઉપર હુમલા કર્યા. આથી બ્રિટિશ લશ્કરે વડોદરાથી તાબડતોબ આણંદ પહોંચી માર્ગમાં ગામડાંઓ લૂંટ્યા તો ઘણાને જેલમાં પૂરી આ સંગ્રામને કચડી નાખ્યો.

ખેડા સત્યાગ્રહ

આઝાદીની ચળવળમાં પ્રાણ ફૂંકવામાં ખેડા સત્યાગ્રહ મહત્ત્વનો પુરવાર થયો હતો. ખેડા સત્યાગ્રહે એક તરફ અંગ્રેજ શાસન સામેના આક્રોશમાં લોકોને સંગઠિત કર્યા, તો બીજી તરફ તેમાંથી ગાંધીજી અને સરદાર પટેલની જોડીની શરૂઆત થઈ. ગાંધીજી અને ખેડા આંદોલન સાથે જોડાવા માટે પટેલે તેમની ધીકતી બેરિસ્ટરી છોડી દીધી હતી. સરદારના આ નિર્ણય અંગે ગાંધીજીએ કહ્યું હતું, ‘વલ્લભભાઈએ મને કહ્યું કે, મારી પ્રેક્ટિસ ધમધોકાર ચાલી રહી છે, તેમાં કોઈ શંકા નથી. મ્યુનિસિપાલિટીમાં પણ હું મોટું કામ કરી રહ્યો છું, પરંતુ ખેડામાં ખેડૂતોનો સંઘર્ષ તેના કરતાં મોટો છે. મારી પ્રેક્ટિસ આજે છે અને કાલે નહીં હોય. મારા પૈસા તો કાલે ઊડી જશે, મારા વારસદારો એને ફૂંકી મારશે એટલે મારે પૈસા કરતાં મોટો વારસો મૂકીને જવું છે.' સરદારે તેમના નિર્ણય વિશે કહ્યું હતું, ‘મેં ક્ષણિક આવેગમાં આવીને નહીં, પણ બહુ મંથન કરીને આ જીવન પસંદ કર્યું છે.’

વલ્લભભાઈએ દેશભરમાંથી હજારો સ્વયંસેવકોને એકઠા કરી ધ્વજવંદન યોજ્યું. રાષ્ટ્રવાદીઓ ધ્વજવંદન કરી શકે તેવી ગોઠવણ પણ કરાવી હતી