ગ્રંથોના ગાંધીની વિદાય...

ગુજરાતી સાહિત્યમાં કશું પોતે લખ્યું ન હોય, આખી જિંદગી શ્રેષ્ઠ સાહિત્યના પ્રચાર-પ્રસાર પાછળ ખર્ચી નાખી હોય અને છતાંય એક ઉત્તમ સાહિત્યકાર કે લેખક તરીકે જ જેમને લોકો સન્માન આપે છે એવા મહેન્દ્રભાઈ મેઘાણીએ આપણી વચ્ચેથી વિદાય લીધી છે. ત્યારે સાહિત્યના પ્રચાર-પ્રસાર અને એક આખી પેઢીના જીવનઘડતરમાં પોતાની પ્રવૃત્તિઓ થકી અમૂલ્ય ફાળો આપનાર એ ભેખધારીને નમન કરીએ.

- આર્જવ પારેખ

વારંવાર જેમની રાષ્ટ્રીય શાયર ઝવેરચંદ મેઘાણીના પુત્ર તરીકે ઓળખ અપાય છે એ મહેન્દ્ર મેઘાણીએ જિંદગીની એક એક પળ સાહિત્ય માટે સમર્પિત કરી સો વર્ષની ઉંમરે આ ફાની દુનિયામાંથી વિદાય લીધી. ઝવેરચંદ મેઘાણી જેવા પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વના ઘરે જન્મ થવો એ કદાચ મહેન્દ્રભાઈ માટે ફળદાયી હોઈ શકે, પરંતુ એ જ વટવૃક્ષને સમાંતર બીજું વટવૃક્ષ આપબળે ઉગાડવું અને અનેક લોકોનું જીવનઘડતર કરવું એ આપણે ધારી ન શકીએ એવું કપરું કામ છે. પણ, મહેન્દ્રભાઈએ સાહિત્યની દુનિયામાં જ એક અલગ કેડી કંડારી અને સાહિત્યકાર ન હોવા છતાં ઘરે-ઘરે એમનું નામ જાણીતું થયું.

૧૯૨૩માં મુંબઈમાં જન્મ અને પછી ત્યાં જ એમણે મેટ્રિક સુધીનો અભ્યાસ કર્યો. અમદાવાદની એલ.ડી. આર્ટ્સ કૉલેજમાં પણ બે વર્ષ ભણ્યા. સ્વભાવે જ મહેન્દ્રભાઈ ક્રાંતિકારી, એટલે હિન્દ છોડો આંદોલનમાં પણ ભાગ લીધો હતો. ૧૯૪૮માં તેઓ અમેરિકા ગયા અને કોલમ્બિયા યુનિવર્સિટીમાં પત્રકારત્વ, માસ કમ્યુનિકેશન અને રેડિયોનો એક કોર્સ કર્યો. ડિસેમ્બર ૧૯૪૯માં તેઓ ભારત પાછા આવ્યા અને તે પછી તેમની સાહિત્ય સાથેની એક અવિસ્મરણીય સફર શરૂ થઈ જેણે માત્ર ગુજરાત જ નહીં, દેશ-વિદેશમાં સાહિત્યને ધબકતું કર્યું.

૨૬ જુલાઈ, ૧૯૫૦ના રોજ તેમણે મુંબઈમાં ‘લોકમિલાપ’ના કાર્યાલયની સ્થાપના કરી અને ‘મિલાપ’ માસિકનું પ્રકાશન શરૂ કર્યું જે ખૂબ લોકપ્રિય બન્યું હતું. ઉત્તમ લેખકો અને સાહિત્યકારો પોતાનો લેખ ‘મિલાપ'માં આવે એ માટે ગર્વ અનુભવતા. આ માસિકની યાત્રા છેક ૧૯૭૮ સુધી ચાલી હતી. ૧૯૫૩માં તેઓ મુંબઈની ભીડભાડથી કંટાળીને ભાવનગર આવ્યા અને ‘લોકમિલાપ’નું પહેલું સ્વતંત્ર કાર્યાલય શરૂ કર્યું અને ભાવનગરને પોતાની કર્મભૂમિ બનાવી. ત્યારથી ભાવનગર મહેન્દ્રભાઈ મેઘાણીની સાહિત્યિક અને લોકોપયોગી પ્રવૃત્તિઓનું કેન્દ્ર બન્યું.