વંચિતોના સાહિત્યની સશક્ત ધારા

પશ્ચિમ બંગાળમાં છેક હવે દલિત સાહિત્ય અકાદમી સ્થાપવામાં આવશે. એ વિશે મુખ્યમંત્રી મમતા બેનર્જીએ તાજેતરમાં જાહેરાત પણ કરી હતી, પણ આપણા ગુજરાત રાજ્યમાં તો અઢી દાયકાથી દલિત સાહિત્ય અકાદમી કાર્યરત છે. આ સંસ્થા તેના ૨૫ વર્ષ પૂર્ણ કરી રહી છે ત્યારે તેના ચઢાવઉતાર પર નજર કરીએ.

- નટુભાઈ પરમાર

એક સમયે એના અસ્તિત્વના ઇનકાર બાદ, આજે દલિત સાહિત્ય એની વાસ્તવવાદી, માનવવાદી, બળકટ અને બુલંદ અભિવ્યક્તિને પ્રતાપે દેશના ખૂણે ખૂણે એની ‘હયાતી’ની પ્રતીતિ કરાવી રહ્યું છે, રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે એની ઉપસ્થિતિ પણ નોંધાવી રહ્યું છે. દેશનાં તમામ રાજ્યોમાં સંખ્યાબંધ કલમો, સામયિકો, વ્યક્તિવિશેષો અને સાહિત્યસંસ્થાઓ આજે આ સાહિત્ય ક્ષેત્રે સક્રિય છે. જાતિપ્રથાને પ્રતાપે સદીઓથી હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલા અને આઝાદી પ્રાપ્તિ પછી પણ ભારતીય સંવિધાનદત્ત માનવ અધિકારોથી વંચિત રહી ગયેલા દેશના લાખોકરોડો શોષિત, પીડિત, સમાજના વ્યથા-વીતકને તારસ્વરે આક્રોશપૂર્વક વાચા આપવાની ભૂમિકા આજે દલિત સાહિત્ય પ્રતિબદ્ધતા સાથે જવાબદારીપૂર્વક નિભાવી રહ્યું છે.

ગુજરાતની વાત કરીએ તો આ ક્ષેત્રે સંસ્થાગત રીતે એકધાર્યા ૨૫ વર્ષથી પ્રવૃત્ત ‘ગુજરાતી દલિત સાહિત્ય અકાદમી’ અને એટલાં જ વર્ષથી નિયમિત પ્રકાશિત આ સંસ્થાનું મુખપત્ર ‘હયાતી’, અહીં સવિશેષ ઉલ્લેખનીય છે. ભારતીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કારથી પુરસ્કૃત ખ્યાતિપ્રાપ્ત સાહિત્યકાર જૉસેફ મૅકવાનના આશીર્વાદ સાથે, તેમના જ હસ્તે ૨૫ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૭માં આરંભ પામેલી ‘ગુજરાતી દલિત સાહિત્ય અકાદમી’ની તુરત મળેલી બીજી બેઠકમાં, જ્ઞાનપીઠ વિજેતા મૂર્ધન્ય સર્જક રઘુવીર ચૌધરી પણ ઉપસ્થિત હતા.

ભારતીય દલિત સાહિત્યના અભ્યાસી વિદ્વાન બજરંગ બિહારી તિવારીનો મત છે કે, ગુજરાતી દલિત સાહિત્ય અકાદમીએ રાજ્ય અને રાષ્ટ્રીય સ્તરે એક ભરોસો પ્રાપ્ત કર્યો છે અને તેના જેવું સંસ્થાકીય કાર્યપ્રદાન દેશમાં આવી અન્ય કોઈ સંસ્થાએ કર્યું નથી.

‘અભિયાન’ સાથેની વાતચીતમાં ગુજરાતી દલિત સાહિત્ય અકાદમીના મહામંત્રી હરીશ મંગલમ્ કહે છે કે, ‘ગુજરાતી દલિત સાહિત્યનું સર્જન જેટલું માતબર હશે તેટલી તેની ગણના રાષ્ટ્રીય સ્તરે અવશ્ય થશે. એમનો સાદ ઝીલતી અકાદમી પણ દલિત સાહિત્યનાં અનેકવિધ પ્રકાશનો, સેમિનારો, સંમેલનો, ચર્ચાસભાઓ તથા અન્ય રાજ્યોની અકાદમીઓ તથા મોખરાના સર્જકો સાથે સાહિત્યિક આદાન-પ્રદાન, સંવાદ, પુસ્તક પ્રદર્શનો - પુસ્તક મેળાઓ જેવાં અનેક પરિણામલક્ષી આયોજનો, તેની કારકિર્દીના આ ૨૫ વર્ષના સમયગાળામાં સફળતાપર્વક પાર પાડી ચૂકી છે.’