હાસ્યકાર જ્યોતીન્દ્ર દવે કેમ હજુ ભૂલાયા નથી?

ગુજરાતી સાહિત્યના પંડિતયુગ કહો કે ગાંધીયુગ મહદ અંશે ગંભીર હતા, એવા યુગ વચ્ચે જ્યોતીન્દ્ર દવેએ હાસ્યલેખનને સાહિત્યમાં સ્થાપિત કર્યું. તેમના થકી હાસ્યલેખકોની એક સશક્ત પરંપરા શરૂ થઈ. તેમના જન્મદિન નિમિત્તે તેમના વિશે થોડીક સરપ્રદ વાતો અહીં પ્રસ્તુત છે.

- ઉર્વીશ કોઠારી

આશરે સવા સો વર્ષના ગુજરાતી હાસ્યલેખનના ઇતિહાસમાં, નિર્વિવાદપણે કોઈ એક નામ ટોચે ઊભરીને આવતું હોય તો તે જ્યોતીન્દ્ર દવેનું છે. ઑક્ટોબર ૨૧, ૧૯૦૧ના રોજ સુરતમાં જન્મેલા જ્યોતીન્દ્ર હરિહરશંકર દવે ૧૯૮૦માં તેમનું અવસાન થયા પછી પણ હજુ સુધી ભૂલાયા નથી. અનેક મહાન સર્જકોને ભૂલી જવાનું જ્યાં સામાન્ય છે, એવા ગુજરાતમાં તે અસાધારણ વાત કહેવાય. તેનું કારણ શું હશે?

પહેલો, દેખીતો-અને ખોટો-જવાબઃ તે બહુ ઉત્તમ લેખક હતા.

આ જવાબમાં, જ્યોતીન્દ્ર ઉત્તમ લેખક હતા તે તો સાચું અને નિર્વિવાદ છે, પણ એટલા કારણથી તે ભૂલાય નહીં, તેમ માની લેવું ખોટું છે. કેમ કે, બીજા અનેક મહાન સર્જકો લોકસ્મૃતિમાંથી લગભગ ભૂલાઈ-ભૂંસાઈ ગયા છે.

ગુજરાતી હાસ્ય સાહિત્યમાં જ્યોતીન્દ્ર દવેનું સ્થાન પર્વતોમાં હિમાલય જેવું છે. તેમણે પાડેલી અને મજબૂત બનાવેલી હાસ્યનિબંધની પરંપરા એક ‘સ્કૂલ’ બની ગઈ. બકુલ ત્રિપાઠી અને રતિલાલ બોરીસાગર જેવા સમર્થ હાસ્યકા૨ોએ તેને આગળ ધપાવી, પણ જ્યોતીન્દ્રની છાયામાંથી નીકળવું તેમના માટે ખાસ્સું કઠણ નીવડ્યું. હાસ્યનિબંધ ઉપરાંત હાસ્યલેખ માટે પણ, જ્યોતીન્દ્ર દવેનાં લખાણ માપદંડ ગણાયાં. સરસ ગુજરાતી ફિલ્મનાં વખાણ કરતી વખતે જેમ કેટલાક લોકો, અલબત્ત ભોળા ભાવે, તેને ‘હિન્દી જેવી જ છે' –એવી અંજલિ આપે છે, એવું હાસ્યનિબંધોના મામલે પણ બન્યું. બકુલ ત્રિપાઠી અને રતિલાલ બોરીસાગર એ બંનેને તેમના હાસ્યનિબંધ ‘જ્યોતીન્દ્ર જેવા જ છે’-એવું સાંભળવાનું ઘણી વાર આવ્યું હશે. સ્વતંત્ર મુદ્રા ઊભી થયા પછી એવાં વખાણ ઝાઝો આનંદ ન આપે, પરંતુ ‘સરસ એટલે જ્યોતીન્દ્રના લેખ જેવું' એ ધોરણ એટલું ચલણી અને સહેલું છે કે તેની બહાર જવાનું લોકોને ઝટ સૂઝતું નથી.