સનાતન ધર્મનું એક સંમાર્જિત અને અભિનવ સ્વરૂપ ‘સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાય’

ગુરુ રામાનંદ સ્વામીએ નીલકંઠવર્ણીને વિ.સં. ૧૮૫૭ કાર્તિક સુદી એકાદશી અને તા. ૨૮-૧૦-૧૮૦૦એ મહાદીક્ષા આપી તેમને સહજાનંદ સ્વામી અને નારાયણ મુનિ એમ બે નામ આપ્યાં

- હેતલ રાવ

ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણના અનેક નામ હતા જેમાંથી એક નામ સહજાનંદ સ્વામી પણ હતું, પરંતુ તેમનું મૂળ નામ ઘનશ્યામ પાંડે હતું. ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણનો જન્મ ઉત્તર પ્રદેશના છપૈયા ગામે ૧૭૮૧માં થયો. યોગાનુયોગ તે દિવસ ૧૮૩૭ની ચૈત્ર સુદ નોમ હતી એટલે કે રામનવમી. ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણનો જન્મ રામનવમીના દિવસે થયો, માટે આ દિવસને સ્વામિનારાયણ જયંતી તરીકે પણ ઊજવવામાં આવે છે. પિતા ધર્મદેવ અને ભક્તિમાતાએ તેમનું નામ ઘનશ્યામ રાખ્યું.

સ્વામિનારાયણ ભગવાન પાંચ વર્ષના થયા ત્યારે પિતા ધર્મદેવે તેમને અભ્યાસ કરાવવાનો શરૂ કર્યો. પિતા પાસેથી બાળ ઘનશ્યામે ચાર વેદ, રામાયણ, મહાભારત, શ્રીમદ્ ભાગવતમ્, પુરાણો, શ્રી રામાનુજાચાર્ય પ્રણિત શ્રી ભાષ્ય, યાજ્ઞવલ્ક્ય સ્મૃતિ વગેરેનો અભ્યાસ કર્યો. માતા અને પિતાના દેહોત્સર્ગ બાદ અગિયાર વર્ષના બાળ ઘનશ્યામે ગૃહત્યાગ કર્યો અને વન વિચરણ કરવા નીકળી પડ્યા. વન વિચરણ દરમિયાન ઘનશ્યામ મહારાજનો તપસ્વી જેવો વેશ હોવાના કારણે તેઓ નીલકંઠ તરીકે ઓળખાવા લાગ્યા. નીલકંઠવર્ણીએ સાત વર્ષ સુધી દેશના જુદા-જુદા વિસ્તારોમાં પગપાળા પ્રવાસ કર્યો. સૌ પ્રથમ તેઓ હિમાલયમાં પુલહાશ્રમમાં ગયા, ત્યાર પછી બુટોલપત્તન થઈને નેપાળ પહોંચ્યા. ત્યાં તેમને ગોપાળ યોગીનો મેળાપ થયો. તેમની પાસે એક વર્ષ સુધી રહી નીલકંઠવર્ણીએ અષ્ટાંગ યોગની શિક્ષા મેળવી. ત્યાંથી વિવિધ ક્ષેત્રોમાં ફરી અનુયાયીઓ બનાવ્યા અને અંતે તેમનો ભેટો રામાનંદ સ્વામી સાથે થયો.