બાય ધ સીઃ ઘરથી દૂર એક ઘરની ઝંખના

પોતાના દેશની અસ્થિર આર્થિક અને રાજકીય સ્થિતિથી ઘવાયેલ સાલેહ ઓમારને છેક ઘડપણના કિનારે મુક્ત થવાની તક મળે છે

- સ્પર્શ હાર્દિક

માઇગ્રેશન યાને સ્થળાંતર આજે એક વૈશ્વિક સમસ્યા છે. ૨૦૧૯ના એક અભ્યાસ પ્રમાણે વિશ્વની જનસંખ્યાના સાડા ત્રણ ટકા લોકો માઇગ્રેટ થયેલા છે અને એ બેવતનોના જથ્થામાંથી આશરે ૬૬ ટકા તો મજૂરો છે. એશિયા, આફ્રિકા અને ગલ્ફ કન્ટ્રીઝના સેંકડો મનેખોએ સમયાંતરે વતન છોડી દેશાંતર જવું પડ્યું હોવાનાં મુખ્ય કારણો સાંપ્રત સામાજિક કે રાજકીય વાતાવરણથી પ્રભાવિત હોવા છતાં, એના મૂળ તો સાપ જેમ ચાલી ગયેલા યુરોપિયન આતતાયીઓના પાછળ રહી ગયેલા લિસોટાઓમાં જ શોધવા રહ્યા. ૨૦૨૧નું સાહિત્યનું નોબેલ પુરસ્કાર જીતનાર અબ્દુલરઝાક ગુરનાહ વતન ત્યાગીને પારકી ભૂમિને કર્મભૂમિ બનાવનાર અંગ્રેજીના પ્રોફેસર છે, જેમણે આત્મકથાનાત્મક તત્ત્વ ધરાવતાં રેફ્યુજીઓ પર કેન્દ્રિત અને યુરોપિયન સંસ્થાનવાદના કાળા પડછાયામાં જીવતા પ્રદેશના માણસોની વાત માંડી આ કાર્ય કર્યું છે. નિરાશ્રિતોના સાહિત્યની શ્રેણીમાં મૂકાતી ૨૦૦૧ની એમની ‘બાય ધ સી’ નવલકથા પોતાનું ઘર છોડીને દૂરના એક બિંદુ પર એકઠાં થતાં બે પાત્રોનો અતીત વાગોળે છે. વર્તમાન અને અતીતમાં આવજા કરતાં અને પોતાનું કથન કહેતાં બંને પાત્રોનું મનોજગત ખૂબ સારી રીતે પ્રગટ્યું છે.

‘બાય ધ સી’ની કથાનો ઉઘાડ સાલેહ ઓમાર નામક એક વૃદ્ધત્વના કિનારે પહોંચેલા, મૂળ ઝાંઝીબારના માણસથી થાય છે. તે રાજ્યાશ્રય મેળવવાના આશયથી યુનાઇટેડ કિંગ્ડમમાં આવી ચડ્યો છે. તેની પાસે હવે તેનું નામ પણ નથી. ખોટા પાસપૉર્ટ પર તેની ઓળખ છે, ‘રજબ શાબન મુહમદ’. અંગ્રેજી જાણતો હોવા છતાં એ આ વાત તે છુપાવે છે, કારણ કે એને ગેરકાયદેસર ખોટા પાસપોર્ટ પર પલાયન થવામાં મદદ કરનાર માણસે જ એવી સલાહ આપેલી. ઇમિગ્રેશન વિભાગે હવે ‘રજબ મુહમદ’ માટે કોઈ દુભાષિયો શોધવો પડે એમ છે. તેઓ ઇંગ્લેન્ડમાં સ્થાયી થયેલ, મૂળ ઝાંઝીબારના જ એક કવિ-પ્રોફેસર લતિફ મુહમદનો સંપર્ક કરે છે. લતિફને જ્યારે આ નિરાશ્રિતનું નામ ‘રજબ મુહમદ’ હોવાનું કહેવામાં આવે છે ત્યારે એને આંચકો લાગે છે, કેમ કે લતિફના પિતાજીનું નામ પણ એ જ હતું.