ભારતમાં અંગ્રેજી રાજ અને એના પરિણામે દાખલ થયેલા અંગ્રેજી શિક્ષણને કારણે એક એવી વ્યાપક હવા બંધાઈ છે કે સંશોધનપદ્ધતિ આપણે ત્યાં પાશ્ચાત્ય વિજ્ઞાનને આભારી છે. કેટલાક પ્રતિસારી અભિગમથી એમ તો સ્વીકારે છે કે પ્રાચીન ભારતમાં વિજ્ઞાન તો હતું, પણ વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ નહોતી. અત્યારે આપણે વિજ્ઞાનનો જે અર્થ કરીએ છીએ તે સંસ્કૃતમાં નથી. આપણે ત્યાં વિજ્ઞાનની સંકુચિત વિભાવના અંગ્રેજીમાંથી આવી છે અને એનો પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાનો એવો સીમિત અર્થ થાય છે: ‘ વિજ્ઞાન’ એટલે પ્રકૃતિવિજ્ઞાન, ૨સાયણવિજ્ઞાન અને એવાં વિજ્ઞાનો. એથી વિરુદ્ધ યુરોપમાં વિજ્ઞાનનો અર્થ પ્રમાણમાં વ્યાપક છે; ત્યાં જેને ‘વિજ્ઞાન’ કહે (જેમ કે જર્મનમાં ‘વિસનશાફ્ટ' કે ફ્રેન્ચ ‘સ્યોંસ') તેની સૌથી નજીકનો સંસ્કૃત શબ્દ ‘શાસ્ત્ર' છે. શાસ્ત્ર એટલે કોઈ પણ વિષયને લગતું વ્યવસ્થિત જ્ઞાન. આ વ્યવસ્થિત જ્ઞાન આડેધડ વિકસ્યું હોય એવું તો કોઈ નાદાન જ માને. એટલે આ જ્ઞાન મેળવવા માટેની સુવ્યવસ્થિત પદ્ધતિ પણ પ્રાચીન ભારતમાં હોવી તો જોઈએ. અંગ્રેજીમાં એ માટે ‘સાયન્ટિફિક મેથડ' એવો શબ્દપ્રયોગ છે. એનો એક અર્થ એવો પણ નીકળે કે બીજાં શાસ્ત્રોની પદ્ધતિ ‘સાયન્ટિફિક’ હોતી નથી અથવા તો બીજાં શાસ્ત્રોએ પણ ‘ સાયન્સ'ની પદ્ધતિનું અનુસરણ કરવું જોઈએ. આવી ખોટી વિચારણા પ્રચલિત બનવાને કારણે અર્થશાસ્ત્રમાં અર્થમિતિના નામે પાર વિનાનું આંકડાશાસ્ત્ર દાખલ કરવામાં આવ્યું અને ત્યાર બાદ મનોવિજ્ઞાન અને સમાજશાસ્ત્ર જેવાં શાસ્ત્રો પણ એ જ માર્ગે આગળ ચાલ્યાં. એટલે એમાં સામાજિક ઘટના-પ્રવૃ ત્તિ-પ્રક્રિયાનાં અર્થઘટન (=હર્મેન્યૂટિક્સ) અને સમજણ (=ફેરશ્યેઅન) ગૌણ બન્યાં. અહીં અલબત્ત એની આલોચનામાં ઊતરવાનો આશય નથી, પણ ‘ સાયન્ટિફિક મેથડ'ના આવા અવાર્થોને કારણે અહીં મેં ‘સંશોધનપદ્ધતિ’ શબ્દ પ્રયોજ્યો છે. વિજ્ઞાનને પણ સંશોધનપદ્ધતિ વિના ચાલવાનું નથી (એ વાત જુદી કે આ સંશોધનપદ્ધતિને જ તેઓ ‘સાયન્ટિફિક મેથડ' ગણાવે છે), એ ન્યાયે મારા મતે સંશોધન પદ્ધતિ એ સાયન્ટિફિક મેથડ કરતાં વધારે ચોક્કસ, વ્યાપક અને નિષ્પક્ષ પરિભાષા છે. સંસ્કૃતના અર્થમાં એને શાસ્ત્રીય પદ્ધતિ એમ કહીએ તો પણ ચાલે.
Denne historien er fra November 18, 2023-utgaven av ABHIYAAN.
Start din 7-dagers gratis prøveperiode på Magzter GOLD for å få tilgang til tusenvis av utvalgte premiumhistorier og 9000+ magasiner og aviser.
Allerede abonnent ? Logg på
Denne historien er fra November 18, 2023-utgaven av ABHIYAAN.
Start din 7-dagers gratis prøveperiode på Magzter GOLD for å få tilgang til tusenvis av utvalgte premiumhistorier og 9000+ magasiner og aviser.
Allerede abonnent? Logg på
સંપાદકીય
સ્વાગતમ્ અનલ નામ સંવત્સર
પરમ શ્રદ્ધાનું એક સરનામું!
અહીં જે વિશ્વાસની વાત કરી છે તે માનવી જીવનમાં શ્રદ્ધાનો જે એક ગોખલો શોધે છે તેની છે. દરેક માણસને પોતાના જીવનમાં આવું પરમ શ્રદ્ધાનું એક સરનામું જોઈતું હોય છે.
પંચામૃત
કેટલાક શ્રદ્ધા ફેલાવે છે, કેટલાક અશ્રદ્ધા!
મોબાઇલ - ઇ-મેઇલ પછી હવે સપનામાં સફળ થઈ સંદેશા મોકલવાની શોધ
દુનિયાની જુદી-જુદી સભ્યતાઓમાં વ્યક્તિને આવતાં સપનાંને લઈને જુદાં-જુદાં અર્થઘટનો કરનારાં શાસ્ત્રો ઉપલબ્ધ છે.
હેન્ડ વોશ વાપરવું જોઈએ કે હેન્ડ સેનિટાઇઝર?
કોવિડ મહામારી દરમિયાન લોકોને હેન્ડ સેનિટાઇઝર વિશે ખ્યાલ આવ્યો.
વિઝા વિમર્શ,
ઇમરજન્સી એપોઇન્ટમેન્ટ
બિંજ-થિંગ
કામ, જો જો ક્યાંક કરી ન નાખે ‘કામ’ તમામ
મિથુન દાની ‘ગરીબો કા અમિતાભ’થી ‘એ' કેટેગરીના હીરો સુધીની સફર
ફિલ્મ ક્ષેત્રે ઉત્કૃષ્ટ પ્રદાન બદલ દાદા સાહેબ ફાળકે ઍવૉર્ડ માટે મિથુન ચક્રવર્તીનું નામ જાહેર થયા બાદ તેમણે કહ્યું હતું, ‘હું કોલકાતાની નાની ગલીઓમાંથી આવ્યો છું. મેં ખૂબ જ સંઘર્ષ કર્યો છે. મેં કરેલી અસાધારણ શરૂઆતને હું ક્યારે નહીં ભૂલી શકું. હું મારી જાતને પૂછું છું, શું આ સાચું છે? હું મારી ભાવનાને શબ્દમાં વ્યક્ત નહીં કરી શકું.’ *** રાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર મળ્યા બાદ જ્યારે પત્રકાર ઇન્ટરવ્યૂ લેવા માટે આવ્યા ત્યારે મિથુન ચક્રવર્તી ભૂખના કારણે બોલી શકતા નહોતા. તેમણે પત્રકારને કહ્યું કે, પહેલાં તું જમાડ, પછી જ હું ઇન્ટરવ્યૂ આપીશ!
પ્રવાસન રક્ષા ભટ્ટ
રાજી નીશીનીવા પાર્ક, ઉત્તરાખંડ
ગાંધીજીની ખાદી જનસામાન્યની પહોંચથી દૂર
ગાંધીજીની ખાદી આજે માત્ર વારે-તહેવારે, સરકારી કાર્યક્રમોમાં કે ખૂબ પૈસાપાત્ર વ્યક્તિઓ પાસે જ દેખાય છે. ખૂબ મોંઘી ખાદી ખરીદવાનું સામાન્ય લોકોનું ગજું રહ્યું નથી. ખાદી મોંઘી થઈ એ માટે સરકારી અધિકારીઓની અવ્યવહારુ નીતિ જવાબદાર છે. આજે ખાદીના વણાટ સહિતનાં કામો માટે નવી પેઢી આવવા તૈયાર નથી. ઓછું વળતર અને વધુ મહેનતના કારણે કારીગરો ખાદીથી દૂર થઈ રહ્યા છે.
