બિંજ-થિંગ,

કર, કંકણ અને કલા - સ્ત્રીના અંતરવનનું ચિત્રણ - મધુબની આર્ટ

- પ્રિયંકા જોષી

अब सीता रहली कुमारी हो, रामा धनुषा नहि टुटे, कठिन र्पन जनक जी ने ठानल लोहे के धनुषा बनाई हो, रामा धनुषा नहि टुटे देशही देश, जनक जी नेयोत पठाओल, अयोध्या मे परल हकार हो, रामा धनुषा नहि टुटे देशही देशके भुप सब आयल धनुषा छुवी छुवी जाय हो, रामा धनुषा नहि टुटे मुनीजीसँग दुई बालक आयल एक ही श्यामल एक गोर हो रामा बामे कन्धा रामा धनुषा उठाओल दाहीन कयल तीन खण्ड हो रामा एक ही खण्ड आकाश हो लागल, एक खण्ड लागल पताल हो रामा एक ही खण्ड जनकपुर खसल धनुषा कयल चुरम चुर हो रामा भेल विवाह परल सिर सिन्दुर सीता लिय अँगुली लगाई हो रामा धनुषा अब टुटल, अब सीता नहि रहली कुमारी हो रामा ||

સમસ્ત મિથિલામાં ઉત્સવનો માહોલ છે. જનકરાજાની સુપુત્રી સીતાના સ્વયંવરનો અવસર છે. સ્વયંવરના સમાપને શ્રીરામ સાથે સીતાના વિવાહ થાય છે. પ્રભુતાની વેળાને સૌંદર્યમય બનાવવામાં મિથિલાની દરેક નારીના કર સમગ્ર નગરીને કલાત્મક ચિત્રો બનાવવામાં રોકાયેલા છે. ગીતોની સૃ ષ્ટિ રંગ અને રેખામાં આકાર લેવા લાગે છે. મિથિલાના દરેક રસ્તા, ગલી, ઘર, ઘરની દીવાલો, ફરસ સઘળું શણગારવામાં આવી રહ્યું છે. ચિત્રોમાં લગ્નના પ્રસંગોનું કલાત્મક વિવરણ છે. તસવીરોની અવેજમાં આ અવસરને ચિત્રોમાં આકારીને તેને યાદગાર બનાવવા કાજે જનકપુરીની સ્ત્રીઓ મીઠી મથામણ કરી રહી છે. ચિત્રો દ્વારા રચાઈ રહેલા ઇતિહાસ વિશે અજાણ એ પોતાના ભાવમાં મગ્ન છે. આવી અનુપમ ચિત્રકલા જેના સૂત્ર છેક રામાયણ સુધી જોડાયેલા છે તે છે બિહારની અત્યંત પ્રસિદ્ધ અને લોકપ્રિય કલા – મધુબની ચિત્રકલા.

લોક ઇતિહાસ અનુસાર પ્રચલિત છે કે ઈ.સ. પૂર્વે ૮મી કે ૭મી સદી મિથિલાના રાજા જનકે પુત્રી સીતાના શ્રીરામ સાથેનાં લગ્નના પ્રસંગોનાં સ્મરણોને જાળવવા માટે ચિત્રો તૈયાર કરાવ્યાં હતાં. મધુબની શબ્દનો અર્થ ‘મધનું વન’ થાય છે. મધુબની ચિત્રકલાને મિથિલા આર્ટ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, કારણ કે તેનો જન્મ બિહારના મિથિલા પ્રદેશમાં થયો છે. પહેલાંના સમયમાં આ મિથિલા માત્ર બિહાર જ નહીં, ઉત્તર ભારત અને નેપાળ સુધી વિસ્તરેલું હતું. આજે સદીઓ બાદ પણ આ પ્રદેશની સ્ત્રીઓ દ્વારા આ લોક પરંપરા જીવંત રહી શકી છે.