આઝાદીકાળનું પત્રકારત્વઃ જનચેતનાનો પર્યાય

મુઘલોની અને ત્યાર બાદ અંગ્રેજોની લાંબી ગુલામીમાં રહેલા ભારતની આઝાદીની લડતનો લાંબો અવિસ્મરણીય ઇતિહાસ છે અને એ ઇતિહાસમાં જ ભારતીય પત્રકારત્વના પ્રદાનની ગાથા નિહિત છે. એમ કહેવામાં અતિશયોક્તિ નહિ જ હોય કે, સ્વતંત્રતાપ્રાપ્તિની આ લડાઈ પત્રકારત્વ દ્વારા જ આરંભાઈ હતી.

નટુભાઈ પરમાર

એમ ભલે કહેવાયું હોય કે ‘Political power grows out of the barrel of a gun', વિશ્વમાં અનેક ઠેકાણે તખ્તાપલટ માટેની લોહિયાળ ક્રાંતિ ભલે થઈ હોય, પરતંત્ર એવા ભારતને એની પ્રજાના નૈતિક બળને સહારે અહિંસક પ્રતિકાર દ્વારા સ્વતંત્ર કરવાને થયેલી ક્રાંતિ આજે પણ મુક્તિ-આઝાદી ઝંખતા દુનિયાના કોઈ પણ ખૂણાના માનવ કે માનવસમૂહ માટે પ્રેરણાદાયી ઉદાહરણ છે.

ભારતમાં મુઘલ સુલ્તાન જહાંગીરની પરવાનગી મેળવી પોતાનો વેપાર વધારવાને બ્રિટન શાસનના એજન્ટરૂપે આવેલી ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપની સાથે, ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રચારકો એવા પાદરીઓમિશનરીઝ પણ આવ્યા. કંપનીએ સૌ પ્રથમ સુરત અને તે પછી મુંબઈ, કલકત્તા અને મદ્રાસમાં થાણા સ્થાપ્યાં. ૧૭૫૭ના પ્લાસીના યુદ્ધ પછી સ્થિતિ મજબૂત બનતાં કંપનીએ ભારતના અન્ય વિસ્તારોમાં પણ તેનો પગદંડો જમાવ્યો.

પાદરીઓ એમના ધર્મપ્રચારના કામે અને કંપની આ દેશમાંથી અઢળક નફો રળવાના કામે પૂરી તાકાતથી લાગી પડેલા. કંપનીનો વહીવટ અંગ્રેજીમાં એટલે એણે પોતાની ગરજે, પોતાના કાર્યક્ષેત્રના વિસ્તારોમાં શાળામહાશાળાઓ, પોસ્ટ ઓફ્સિ, રેલવે, તારટપાલ જેવી અનેક સુવિધાઓ વિકસાવી. તાબાના વિસ્તારોમાં કંપની દ્વારા થતાં આદેશો, તવાઓ, જાહેરખબરો, જાહેરજનતા જોગ જાણકારી જેવા હેતુઓ પાર પડે તે માટે કંપનીએ સામેથી નાણાકીય મદદ, વિનામૂલ્યે વિતરણ જેવી સુવિધાઓ આપી, કંપની શાસન તરફી કેટલીક વ્યક્તિઓ (મોટે ભાગે પોતાના જ બ્રિટિશ નાગરિકો) પાસે વર્તમાનપત્ર શરૂ કરાવ્યા. એમાં કેટલાક ભારતીયો પણ જોડાયેલા.

કહેવું જોઈએ કે જે કંપની શાસન/ બ્રિટિશ ઇન્ડિયા શાસનને ભારતમાં પત્રકારત્વના આરંભકર્તાનો યશ મળ્યો તેણે જ પત્રકારત્વનું ગળું ઘોંટવાના આરોપને પણ ઝેલવો પડ્યો! જેમણે જેમણે આ સુવિધા લઈ ચોપાનિયા - પત્ર શરૂ કર્યા 'ને કંપની શાસનના કહ્યામાં રહ્યા તેમને તો કોઈ તકલીફ ન પડી, પણ જેઓએ એના એકહથ્થુ-આપખુદ તંત્ર સામે અવાજ ઉઠાવ્યો એ બધા ખોવાઈ ગયા!