‘ભારત છોડો’ આંદોલનનું સાક્ષી ઓગસ્ટ ક્રાંતિ મેદાન

આઝાદીનો અમૃત મહોત્સવ આપણે ધામધૂમથી ઊજવીએ છીએ, પરંતુ પોતાના પ્રાણ ન્યોછાવર કરનાર ક્રાંતિકારીઓની અપેક્ષાઓ પ્રમાણે આપણે શાંતિથી જીવી રહ્યા છીએ? આવા પ્રશ્ન સાથે સ્વતંત્રતા આંદોલન સમયના મુંબઈના ગોવલિયા મેદાનનું સ્મરણ કરીએ જે બાદમાં ઑગસ્ટ ક્રાંતિ મેદાનથી ઓળખાય છે.

લતિકા સુમન

ભારતના સ્વતંત્રતા સંગ્રામના પહેલા ક્રાંતિકારી મંગલ પાંડેને માનવામાં આવે છે. તેઓ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીમાં સૈનિક હતા. તેમણે બ્રિટિશરો વિરુદ્ધ અવાજ ઉઠાવ્યો હતો એટલે ૮ એપ્રિલ, ૧૮૫૭ના રોજ તેમને ફાંસી આપવામાં આવી હતી. આ ઘટનાની વિરુદ્ધ તમામ સૈનિકો એક થઈ ગયા અને ૧૦ મે, ૧૮૫૭ના રોજ ‘મારો ફિગી કો.. મારો ડ્રિંગી કો..'ના નારા લગાવતા બ્રિટિશરો વિરુદ્ધ અવાજ ઉઠાવવા લાગ્યા. આ રીતે મેરઠમાં ક્રાંતિનો પહેલો નારો લગાવવામાં આવ્યો જેમાં ગામડાંઓના સૌ કોઈ સામેલ થયા હતા. આ તણખો અગનજ્વાળા બની ગયો. દેશવાસીઓએ બ્રિટિશરોની ગુલામીથી મુક્ત થવાનો સંદેશ દીધો. દેશભરમાં વ્યાપી ગયેલા આંદોલનમાં મુંબઈ પણ એક મોટો હિસ્સો હતું. આજે પણ ગોવલિયા ટેન્કની એક ઘટનાને યાદ કરવામાં આવે છે. આ ગોવલિયા ટેન્કે ૯ ઓગસ્ટ, ૧૯૪૨ના રોજ દેશભરમાં એક એવી મશાલ જલાવી જેનાથી દરેક દેશવાસીના રૂંવે રૂંવે ક્રાંતિની આગ ભડકવા લાગી. આજે ગોવલિયા ટેન્કને ઓગસ્ટ ક્રાંતિ મેદાનના નામથી ઓળખવામાં આવે છે. દેશની સ્વતંત્રતામાં આ મેદાનની મહત્ત્વની ભૂમિકા રહેલી છે, પરંતુ એ ઘટનાને યાદ કરતા પહેલાં એની પશ્ચાદ્ ભૂમિકા સમજવી જરૂરી છે.