નાગપાંચમે નાગપૂજનઃ ભક્તિ કે ભય?

સૌરાષ્ટ્રનાં ગામડાંઓ-શહેરોમાં શ્રાવણ માસ દરમિયાન નાગપાંચમ ઊજવવાની પરંપરા છે. એ દિવસે નાગ દેવતાનાં મંદિરોમાં અને ઘરના પાણિયારે નાગ એટલે કે સર્પની પૂજા કરવામાં આવે છે. નાગ શા માટે પુજાય છે? ભક્તિથી કે ભયથી? નાગપાંચમના દિવસે જ શા માટે નાગપૂજન થાય છે? વિવિધ જ્ઞાતિઓમાં નાગપૂજનના દિવસો કેમ અલગઅલગ? નાગપંચમી નિમિત્તે આ પ્રશ્નોના ઉત્તર મેળવવાનો પ્રયાસ કરીએ.

- ધીરુ પુરોહિત

હે નાગ દેવતા, ‘ખેતરોમાં જ્યાં ત્યાં ભમતાં અમારા છોકરાઓનું તમે રક્ષણ કરજો..' આ શબ્દો છે એક ખેતરને શેઢે આવેલી નાનકડી નાગની દેરી (મંદિર)એ કંકુ-ચોખા અને મીડલા (રૂનો હા૨, નાગલો), ચૂંદડી ચડાવી કુલેર ધરાવતા એક ખેડૂત મહિલાના. દિવસ છે નાગપાંચમનો. તહેવારોનો મહિનો ગણાતા શ્રાવણ માસની વદ પાંચમના દિવસને નાગપાંચમ કહે છે. સૌરાષ્ટ્રનાં અનેક ગામડાં અને જૂનાગઢથી માંડી જામજોધપુર તેમ જ રાજકોટથી માંડી ઉના સુધીનાં નાનાં-મોટાં શહેરોમાં પણ ઘણાબધા પરિવારો આ દિવસે નાગનું પૂજન કરે છે. જેની પૂજા થાય છે એ સાપને જોતાંવેંત મારી નાખવામાં આવતો હોવાનો વિરોધાભાસ પણ આ પંથકમાં જોવા મળે છે.

સાપ માનવીનો મિત્ર છે. માણસ ક્યારેય સાપની ‘ફૂડચેઇન’માં નથી આવતો. મતલબ માણસ સાપનો ખોરાક નથી. પ્રકૃતિનો આ અદ્ભુત જીવ પશુ-પક્ષી અને માણસ જેવો જ એક જીવ છે. તો પછી તેનાથી ભય શા માટે? આ પ્રશ્નનો જવાબ આપે છે સર્પ નિષ્ણાત ડૉ. પુનિલ ગજ્જર. ત્રણ દશકાથી કોઈ પણ ભયંકર ઝેરી સાપને સરળતાથી પકડી જંગલમાં છોડી આવતા આ સર્પપ્રેમી કહે છે, ‘ચોમાસામાં સાપ નીકળ્યો છે, પકડી જાવ ને.’ એવા બે-ચાર ફોન કૉલ રોજ આવે છે. જોકે એક તરફ લોકો સાપની પૂજા કરે અને આ જ માનવી તેને મારી પણ નાખે છે, આ કેવું? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં જૂનાગઢ કૃષિ યુનિવર્સિટીના આ પ્રોફેસર કહે છે કે, ‘માણસને જેમ કરચલો, ગરોળી વગેરેની ચીડ કે ચીતરી ચડતી હોય તેવી જ સ્થિતિ સાપની છે. વર્ષોથી સ્નેઇક હેન્ડલર છું, ક્યારેય આ સરિસૃપે મને દંશ દીધો નથી.’

નાગપાંચમે નાગ તો પૂજાય જ છે અને નાગને પૂજવાની પદ્ધતિઓ પણ અલગઅલગ છે. જુદી-જુદી જ્ઞાતિઓમાં નાગપૂજનનો દિવસ અલગ- અલગ હોય છે. સૌરાષ્ટ્રના લોહાણા પરિવારો અષાઢ વદ પાંચમે નાગની પૂજા કરે છે, તો સૌરાષ્ટ્રના નાગરો અને બ્રાહ્મણો શ્રાવણ વદ પાંચમને નાગપંચમી કહે છે. વળી બીજી કેટલીક જ્ઞાતિઓમાં શ્રાવણ સુદ પાંચમ એટલે આ મહિનાની પહેલી પાંચમે નાગ પૂજા કરે છે. આ તો થઈ નાગપૂજનના દિવસની વાત.