કચ્છનાં હાથબનાવટનાં રમકડાંનું ભવિષ્ય ધૂંધળું

કચ્છમાં પરંપરાગત રીતે ઢીંગલા – ઢીંગલી, મોર, પોપટ, માટીનાં રમકડાં, લાકડાંનાં અને લાખનાં રમકડાં બનાવાય છે, પરંતુ મોબાઇલ અને વીડિયો ગેમના રસિક બાળકો રિમોટથી ચાલતાં આધુનિક ટૅક્નોલૉજીવાળાં રમકડાંથી રમવાનું વધુ પસંદ કરવા લાગ્યા છે. એવામાં પરંપરાગત રમકડાંના ભવિષ્ય સામે પ્રશ્નાર્થ સર્જાયો છે.

- સુચિતા બોઘાણી કનર

હાલમાં ચીનમાંથી આવતાં રમકડાં ઓછાં થઈ ગયાં છે. ભારતમાં બનનારાં રમકડાં પણ ગામડાં સુધી મોટા પ્રમાણમાં પહોંચી શકતાં નથી ત્યારે સ્થાનિક કારીગરો દ્વારા હાથેથી બનાવેલાં રમકડાં ફરી બાળમાનસનો કબજો લઈ શકે તેવા સંજોગો ઊભા થયા હોવા છતાં આજના ટૅક્નોસેવી બાળકો મોબાઇલ અને વીડિયો ગેમનું સ્થાન આ રમકડાંને આપશે નહીં. હાથે બનાવેલાં રમકડાં સાદા હોવાના કારણે બાળમાનસને મોહી લેવા માટે અસમર્થ છે. તેના કારણે જ આ રમકડાંનું ભાવિ ઊજળું જોઈ શકાતું નથી.

કચ્છમાં પરંપરાગત રીતે મેઘવાળ, મારૂ, મારવાડા, કુંભાર, કોળી, સામેજા વગેરે સમાજની મહિલાઓ વંશપરંપરાથી જ વિવિધ રમકડાં બનાવે છે. કાપડ, ભરતકામ, માટી, લાખ કે લાકડાંમાંથી બનતાં રમકડાંથી જ્યાં સુધી મોબાઇલ કે વીડિયો ગેમ અને આધુનિક ટૅક્નોલૉજીવાળાં રમકડાંનું આગમન થયું ન હતું ત્યાં સુધી બાળકો રમતાં હતાં, પરંતુ હવે આવાં રમકડાં આધુનિકતાની આંધળી દોટમાં નજીકના ભવિષ્યમાં જ ખોવાઈ જવાનો ડર છે. કારીગરો માટે રમકડાં બનાવવા તે રોજગારીનું મુખ્ય સાધન ન હોવા છતાં મહત્ત્વના ટેકારૂપ હતું. તેથી તેમને પણ તેની મોટી અસર થશે તે ચોક્કસ છે. જોકે પરંપરાગત કલાના પારખુઓ આ રમકડાં સુશોભનની વસ્તુઓ તરીકે વાપરે છે.

કાપડમાંથી બનેલી અવનવી ઢીંગલીઓ, હાથી, મોર, પોપટ, ઘોડા જેવાં અન્ય રમકડાં, માટીમાંથી બનાવેલા ઘર- ઘર રમવાના સેટ, લાખમાંથી બનેલી પૂતળીઓ, ભમરડા, લાકડાંના ખટારા, ચકલી ગાડીઓ હવે સરકારી મેળાઓમાં કે નવરાત્રિ- દિવાળી વચ્ચેના ગાળામાં જ વેચાય છે. કચ્છની લોકકલાઓને સાચવવા પ્રયાસ કરતી સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓ દ્વારા રમકડાં બનાવવાની કલાને જીવંત રાખવા પ્રયત્ન થઈ રહ્યા છે, પરંતુ બાળકો જ આવાં રમકડાંને ઓછા પસંદ કરવા લાગ્યાં છે. તેમને હવે ઑટોમેટિક રીતે હલનચલન કરતાં રમકડાંમાં વધુ રસ પડે છે.