પશુરાજ VS. વિદ્વાનો

♦ શરદબાબુની નવલકથા ‘ચરિત્રહીન’ના એક પાત્ર પશુરાજની અખંડ આસ્થા સામે વિદ્વન્દ્વનોની તર્કબુદ્ધિ. સમષ્ટિની જીવનશૈલી. ♦ સૃષ્ટિમાં અનેક રહસ્યો છે અને એ રહસ્યો પર જીવનનું સૌંદર્ય ટકેલું છે.

શરદબાબુની નવલકથા ‘ચરિત્રહીન’ મારી પ્રિય પ્રિય તિઓમાંની એક છે. એના એક દેવાંગી ભટ્ટ રસપ્રદ પાત્ર વિષે વાત કરવી છે. એ પાત્રનું નામ ‘પશુરાજ’. પશુરાજ ઉર્ફે પશુ એક બંગાળી ગૃહિણી છે. માતા-પિતાએ એને આવું વિચિત્ર નામ કેમ આપ્યું એનો પણ એક ઇતિહાસ છે. એના બાળપણમાં આખી શેરીનાં પશુઓનું પાલન કરવાની જવાબદારી એ બાલિકાએ કોઈ અકળ કારણસર પોતાની સમજી લીધેલી.

પક્ષીઓના ચણ અને માંદા પશુઓની સારવારનું દાયિત્વ આખા ગામમાં એણે જ કેમ લઈ લીધું એનો કોઈ ઉત્તર એનાં માતાપિતા પાસે નહોતો. અંતે થાકીને બીજું કઈ ન થઈ શક્યું એટલે એમણે એને નામ આપ્યું ‘પશુરાજ'.

સમય જતાં પશુરાજ મોટી થઈ અને એક શિક્ષિત, તર્કમાર્ગી સજ્જન ઉપેનબાબુ સાથે એના વિવાહ થાય છે. વ્યવસાયે વકીલ અને પ્રખર બુદ્ધિશાળી ઉપેનબાબુને પરણીને આવેલી પશુ તો હાડોહાડ આસ્તિક છે. એ પતિ બીમાર પડે તો નજર ઉતારવા ધમાલ કરી મુકે છે, ભજન સાંભળતાં-સાંભળતાં આંસુ સારવા લાગે છે અને તેત્રીસ કરોડ દેવી-દેવતા આગળ શુભમંગળની કામના કરીને ખોળો પાથરે છે. ઉપેનબાબુ અને અન્ય વિદ્વાન પરિચિતો આ બધું જોઈને હસી પડે છે. એમને સીધીસાદી પશુ માટે વ્હાલ છે, પણ એની અગડમ-બગડમ, અબુધ વાતો હાસ્યાસ્પદ લાગે છે. આખો દિવસ લાલ કોરની સાડીનો છેડો છેક કપાળ સુધી ઓઢીને પશુરાજ એના નાનકડા વિશ્વમાં કરે છે.

એક દિવસ પશુના પતિ ઉપેનબાબુ, દિયર સતીશ અને એક દૂરની ભાભી કિરણમયી મળીને નક્કી કરે છે કે પશુ સાથે ઈશ્વરના અસ્તિત્વ વિષે ચર્ચા કરવી. એ ત્રણેય વિદ્વાનો છે અને જીવનને વ્યવહારુ, તર્કબદ્ધ અભિગમથી સમજે છે. એ લોકો અનેક તાર્કિક દલીલો વિચારીને પશુની આસપાસ ગોઠવાય છે. વિદુષી કિરણમયી ધીરે રહીને પશુને કહે છે, ‘ આપણા ધર્મગ્રંથોની કથાઓ જરા વિચિત્ર નથી? નરી કલ્પનામાંથી ઉપજાવી કાઢેલી હોય એવું નથી લાગતું? ભીષ્મની બાણશૈયા પાસે અર્જુને ભૂમિમાં તીર માર્યું અને પાણીની ધાર થઈ... બોલો...!! આવું ધડમાથા વિનાનું લેખન?’

જ્ઞાનદીપ્ત કિરણમયી માને છે કે પોતાના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પશુ ધર્મગ્રંથો ના લેખનના પુરાવા આપશે, પુરાણકથાઓના સિમ્બોલિક મૂલ્ય વિષે દલીલ કરશે અને એટલે જ એણે શાસ્ત્રાર્થની ધારદાર પ્રતિદલીલો પણ વિચારી છે.