ભારતમાં પ્રોજેકટ ચિત્તા, કેટલો સફળ - કેટલો નિષ્ફળ?

દેખાવમાં રમ્યતા, ગતિમાં ભવ્યતા, આંખમાં ચપળતા અને અંગભંગિમામાં રૌદ્રતા... ચિત્તા, જાણે પ્રકૃતિની ગતિમય કવિતા

ભારતમાં ચિત્તાના અસ્તિત્વના પ્રમાણ મૂળે આદિકાળથી મળે છે. ગુજરાત અને મધ્યપ્રદેશમાં નવપાષાણયુગનાં ગુફાચિત્રો એ સ્પષ્ટ કરે છે કે ચિત્તા એક સમયે સમગ્ર દેશમાં જોવા મળતા હતા. ભાષાવિદોના મત મુજબ, સ્થાનિક નામ ‘ચિત્તા’ ઉત્તર ભારત અને પાકિસ્તાનમાં બોલાતી હિન્દુસ્તાની ઉર્દૂનો શબ્દ છે. કદાચ આ એકમાત્ર સસ્તન પ્રાણી છે જેને સમગ્ર વિશ્વમાં એક જ નામે, ચિત્તા તરીકે ઓળખાય છે. ‘ચિત્તા’ શબ્દ સંસ્કૃત શબ્દ ચિત્રક ચિત્રકાયનો અપભ્રંશ છે, જેનો અર્થ ટપકાંયુક્ત એટલે કે સ્પોટેડ એવો થાય છે.

Felidae એટલે કે બિલાડી કુળની ૩૯ અન્ય પ્રજાતિઓથી (જેમાં દીપડો, વાઘ, સિંહ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે) ચિત્તા આકારશાસ્ત્ર, શરીરરચના તેમ જ વર્તનની દૃષ્ટિએ ઘણા અલગ છે. આ પ્રજાતિની વિશેષતા એ છે કે ચિત્તા તેના પંજા બંધ કરી શકતા નથી, તેથી તેની પકડ નબળી હોવાથી ઝાડ પર ચઢી શકતા નથી, પરંતુ તે ‘પૃથ્વી પર રહેતું સૌથી ઝડપી પ્રાણી’ છે. ૧૨૦ km પ્રતિ કલાકની ઝડપ હાંસલ કરવામાં સક્ષમ છે તેમ જ તેની મહત્તમ ઝડપ ૧૩૦ કિ.મી. પ્રતિ કલાક છે.વળી, તે માત્ર ૩ સેકન્ડમાં શૂન્યથી ૧૦૦ કિ.મી. સુધીની ગતિ પ્રાપ્ત કરવામાં સક્ષમ છે, જે વિશ્વની અતિ મોંઘી લેવિશ કારના પિઅપ કરતાં પણ વધુ છે. ચિત્તા તેની મહત્તમ ઝડપથી દોડતી વખતે ૭ મીટર સુધીની છલાંગ લગાવી શકે છે. હળવું, પાતળું અને ચપળ શરીર જે એરોડાઇનેમિક્સના સિદ્ધાંતોને અનુરૂપ છે.

નાનું માથું, લાંબી પૂંછડી જે દોડતી વખતે દિશા ઝડપથી બદલવામાં અને સંતુલન જાળવવામાં મદદ કરે છે, તો મોટા નસકોરાં જે મહત્તમ ઑક્સિજન ગ્રહણ કરવામાં સહાયક છે. પ્રમાણમાં મોટું હૃદય અને ફેફસાં જે કાર્યક્ષમ રીતે ઑક્સિજનનું પરિભ્રમણ થાય એ રીતે એકસાથે કામ કરે છે. શરીર રચનાની આ બધી વિશેષતા ચિત્તાને પૃથ્વી પરનો સૌથી ઝડપી દોડવીર બનાવે છે. બંને આંખથી લઈને મોં સુધી ‘કાજલ’ જેવી કાળી પાતળી પટ્ટી, (ટીયર લાઇન) આ પ્રાણીની ઓળખ છે જે તેને, ખાસ કરીને દીપડાથી અલગ પાડવામાં મદદ કરે છે. ચિત્તાના શરીર પર લગભગ ૨,૦૦૦ જેટલા કાબરચિતરા સ્પોટ હોય છે અને દરેકમાં એક વિશિષ્ટ પેટર્ન હોય છે, જે તેને અન્ય ચિત્તાઓથી અલગ પાડે છે.